आर्थिक विकास र परिवेश

विश्वका जुन कुनै पनि राष्ट्रआत्मनिर्भर रहेका छैनन्, जुन कुरा सामान्य नै हो । कुनै पनि राष्ट्रमा सम्पूर्ण स्रोत साधनको उपलब्धता हुन त्यति सजिलो पनि छैन । कुनै राष्ट्र आफूसँग रहेका प्राकृतिक स्रोत साधनले धनी छन् त, कुनै राष्ट्र प्रविधिको विकास र दक्ष जनशक्तिमा धनी छन्, कुनै राष्ट्र कृषिको विकास धनी छन् तर त्यस कृषिबाट उत्पादित वस्तुलाई उद्योगसम्म पुर्याउन सकिरहेका छैनन् भने कतिपय राष्ट्रहरु उद्योग धन्दाको विकास गरेता पनी कच्चा पदार्थको अभावमा ती उद्योगधन्दालाई यथासक्यो तीव्र रुपमा संचालन गर्न सकिरहेका छैनन् आदि।

यस्ता बिषयलाई हेर्दा कतिपय देशहरूमा प्रशस्त मात्रामा रोजगारीका अवसर उपलब्ध छन् तर त्यहाँका जनता त्यो देशमा रहेर कार्य गर्न असमर्थ हुन्छन् किनकी उनिहरुलाई त्यहाँको सरकारले वा कम्पनीले दिने पारिश्रमिकमा चित्त नबुझ्ने हो या बुझाउन सकिएको हुन्न, उता फेरि अन्य बिदेशी राष्ट्रमा गएर काम गर्न भने ईच्छुक हुन्छन्, अझ वास्तव भन्ने हो भने त आफ्नो देशमा पाउने पारिश्रमिक र बिदेशी राष्ट्र मा प्राप्त गर्ने पारिश्रमिक एउटै हुदाँ पनि कतिपय देशका जनता वैदेशिक राष्ट्रमा रोजगारीका लागि जाने गर्दछन खास किन ?

यस्तै विविध कारणले गर्दा विश्वमा रहेका अधिकांश अल्पविकसित राष्ट्र विकासोन्मुख राष्ट्र बन्न सकेका छैनन् भने विकासोन्मुख राष्ट्र विकसित राष्ट्र बन्न सकिरहेका छैनन्। विकसित राष्ट्रहरुले विकासोन्मुख राष्ट्रको विकास नचाहने र विकासोन्मुख राष्ट्रले अल्पविकसित राष्ट्रको विकास नचाहने गर्दछ्न् । जुन कार्य फलस्वरूप विकासोन्मुख र अल्पविकसित राष्ट्रहरु एउटै वृत्तमा घुमिरहन्छ्न् भने विकसित राष्ट्रले जसबाट फाइदा लिएका हुनछ्न् ।

यो अवस्था विश्वमा जब सम्म कायम रहन्छ त्यस अवस्था सम्म विकास कार्यले गति नलिने कुरामा दुइमत छैन जुन कुनै पनि देशमा ल्याईएका वार्षिक नीति तथा कार्यक्रमहरु दस्ताबेजमा मात्र सिमित रहन्छन् भने ठुलो माछाले सानो माछो खाने कार्य निरन्तर नै रहन्छ । फलस्वरूप देशको विकास हुन सक्दैन । त्यसैले जुन कुनै पनि देशले ल्याएका नीति तथा कार्यक्रमहरु यथासक्यो लागू हुने र जनप्रतिनिधिहरु जनता प्रती उत्तरदायी हुने र भ्रष्टाचारजन्य कार्यहरु शून्य हुने र देशमा रहेका स्रोत साधनको अधिकतम उपयोग गर्ने यसरी उपयोग गर्दा दीर्घकालीन अवस्था बारेपनि सोच बिचार राख्ने हो भने जुन कुनै पनि राष्ट्रको विकास सजिलैसँग हुने कुरामा दुई मत छैन ।

सन्  २०१९ को तथ्यांकलाई हेर्न हो भने विश्वमा सबै भन्दा बढी भ्रष्टाचार हुने देश सोमालिया हो भने सबै भन्दा कम भ्रष्टाचार हुने  देश न्युजिल्यान्ड  हो । भ्रष्टाचार ब्याप्त हुने देशहरूको सूचीमा सोमालिया, दक्षिणी सुडान, सिरिया, यमन, सुडान, अफगानिस्तान, भेनेजुवेला, उत्तर कोरिया, लिबिया लगाएतका राष्ट्रहरुमा उच्च भ्रष्टाचार रहेको पाउन सकिन्छ भने अति नगन्य भ्रष्टाचार वा भ्रष्टाचार नै नहुने राष्ट्र अन्तर्गत न्युजिल्यान्ड, डेन्मार्क, फिनल्यान्ड, स्विडेन, स्विजर्ल्याण्ड, सिङगापुर, नर्बे, नेदरल्यान्ड लगाएतका राष्ट्रहरुलाई लिन सकिन्छ ।

सार्क तिर हेर्ने हो भने सबै भन्दा कम भ्रष्टाचार हुने राष्ट्र भुटान हो भने सबै भन्दा बढी भ्रष्टाचार हुने  देश अफगानिस्तान हो भने नेपालको सन् २०१९ को तथ्यांक लाई हेर्दा नेपाल ११३ औ स्थानमा रहेको पाउन सकिन्छ । भने नेपाल सार्क राष्ट्रमा चौथो स्थान मा रहेको पाउँन सकिन्छ । जुन कुनै पनि देशमा रहेका विभिन्न गतिविधिलाई हेर्दा अधिकांश देशमा भ्रष्टाचारले जरो गाडेको देख्न सकिन्छ भने राजनैतिक भ्रष्टाचार व्यापक रुपमा बढेको सजिलै देख्न सकिन्छ । यस्ता गतिविधि अगाडि बढ्नु भनेको देशको आर्थिक विकास अधोगति तर्फ अगाडि बढनु हो। नेपालको परिप्रेक्ष्यलाई हेर्दा भ्रष्टाचार व्यापक रुपमा बढेको कुरा सजिलै आंकलन गर्न सकिन्छ ।

विश्वमा फैलिएको यस माहामारीको बेला यस दु:खद अवस्थामा यहाँका उच्च ओहादाका ब्यक्तिहरु भ्रष्टाचारमा लुप्त हुनु दु:खद हो नेपालको हालको अवस्था यथावत रहने हो भने हाम्रो  जीवनकालमा नेपाल विकसित राष्ट्र बन्ने कुरा सपना हुने कुरा मा दुई मत छैन । यहाँको शिक्षा, स्वास्थ, यातायात, सञ्चार लगाएत विकासका पुर्वाधारको विकास उपर्युक्त रुपमा नहुनु भनेको ती क्षेत्रका लागि छुट्याइएको रकम उपर्युक्त तरिकाले खर्च नहुनु हो । यस्तो अवस्था नेपालमा मात्र नभई बिश्वका अधिकांश अल्पबिकसित तथा बिकासोन्मुख राष्ट्रमा कायम छ।

जुन कुनै पनि राष्ट्र सबल र सक्षम बन्नका लागि उपर्युक्त, पारदर्शी सुशासन नीति आवश्यक पर्दछ । सरकारले “भ्रष्टाचार गर्दिन र गर्न पनि दिन्न” भन्ने अभिव्यक्ति जुन कुनै पनि राष्ट्रसेवक र सरकार बनाउनका लागि आफ्नो अमूल्य मत प्रदान गर्न जनताले पनि त्यो अभिव्यक्तिलाई सफल बनाउन सहयोग गर्नुपर्दछ भने सरकारले यो कार्यलाई सफल बनाउन निकै कसरत गर्नुपर्छ । जुन कुनै पनि देशका सरकारले आय तथा व्यय सम्बन्धि बिवरण स्पष्ट रुपमा सरकारी वेवसाइट खोली जसका माध्यमबाट जनतालाई जानकारी गराउनु पर्दछ ।

जसले गर्दा सरकारको आर्थिक पार्दर्शितामा कसैले प्रश्न गर्न पाउदैन भने खर्च गर्दा उपर्युक्त क्षेत्रमा मात्र खर्च गर्नुपर्दछ जसले गर्दा भ्रष्टाचार शुन्यमा झर्न सकिन्छ । यो कार्य केन्द्र देखि स्थानीय स्तरसम्म कायम गराउन सक्नुपर्छ । जसले गर्दा आर्थिक विकास कार्यलाई सजिलै अगाडि बढाउन सकिन्छ भने देशमा रहेका प्राकृतिक स्रोत साधनको उपर्युक्त प्रयोग हुन जान्छ भने मानव संसाधनको पनि जसका माध्यमबाट उत्पादनमुखी कार्यलाई अगाडि बढाउन सजिलो हुन्छ । जुन सरकार भन्दा बलियो कर्मचारीतन्त्रलाई सरकारले उपर्युक्त रुपमा नीति ल्याई त्यसलाई कार्यान्यन गराउनु सक्नुपर्दछ । फलस्वरूप देशको आर्थिक विकास अगाडि बढाउन सजिलो हुन्छ ।

सरकारले देशमा रहेको स्रोत साधन जसमा लगानी वढाउदा त्यसबाट सरकारलाई तथा आमजनतालाई फाईदा हुने क्षेत्रमा लगानी बढाउनु पर्दछ। जसका माध्यमबाट पुर्वाधारको विकासमा पनि टेवा पुगोस, गरिबी कम हुँदै जाओस रोजगारीका अवसर वृद्धि  हुँदै जाउन् जहाँकी उत्पादनमुखी कार्य अगाडि बढोस, यस्ता कार्यबाट वैदेशिक रोजगारीमा जाने आम जनतालाई देशमा रोजगारी सिर्जना गर्न कार्य अगाडि बढाई देशलाई केही हदसम्म आत्मनिर्भर बन्ने प्रयत्न तर्फ लागौं जसका माध्यमबाट देशमा आयतको तुलनामा निर्यातलाई अगाडि बढाई वैदेशिक मुद्रा आर्जन गरि त्यो मुद्रका माध्यमबाट देशको अर्थतन्त्रलाई टेवा पुग्ने कार्यमा खर्च गरौं, देशको दक्ष जनशक्तिलाई आफ्नो देशमा नै प्रयोग गरौं ।

विश्वमा रहेका अधिकांश देशहरुले आर्थिक बिकासको गतिलाई अगाडि बढाउन नसक्नुको प्रमुख कारण भनेको आर्थिक पारदर्शिता नहुनू हो । नेपाली एक उखानलाई एक चरितार्थ छ “धन देखे पछि महादेवका पनि तीन नेत्र खुल्छ्न्” यस उखान विश्वमा रहेका सबै देशमा कायम छ। मेरो अध्ययन र मेरो बुझाई अनुसार जुन कुनै पनि देशको आर्थिक विकासलाई अगाडि बढाउनको लागि त्यो देशमा रहेका स्रोत साधन र लगानी के मा गर्दा ठिक हुन्छ त्यो बिषयमा पहिला अध्ययन हुन आवश्यक छ ।

सरकारले ती क्षेत्रगत अध्ययन गराई सकेपछि प्रभावकारी नीति तथा कार्यक्रमको सञ्चालन गर्नुपर्छ यसरी सञ्चालन गर्दा आर्थिक पारदर्शिता भने कायम नै राख्नुपर्ने हुन्छ । देशको भूगोललाई अध्ययन गरि त्यो भूगोल सुहाउँदो कृषि कार्य लगायत उद्योगधन्दाको विकास गर्न आवश्यक हुन्छ । यस्ता क्षेत्रको विकास गर्नका लागि सरकारले देशमा पुर्वाधारको विकास भने यथासक्यो छिटो निर्माण गर्न सक्नुपर्छ । जुनकुनै पनि राष्ट्र सबल बन्नका लागि वा बनाउनको लागि पुर्वाधारको विकास अपरिहार्य रहेको हुन्छ ।

विभिन्न क्षेत्रको विकास गर्नको लागि दक्ष जनशक्तिको आवश्यक पर्न भएकाले  यस्तो जनशक्ति आफ्नो देशमा सम्भव भए देशको प्रयोग गर्ने र यदि असम्भव भए छिमेकी राष्ट्रको सहयोग लिने र त्यो सहयोगबाट आफ्नो देशमा दक्ष जनशक्ति तयार गर्ने कार्यलाई अगाडि बढाउन सक्नुपर्छ । यसरी देश विकास गर्नका लागि एक क्षेत्रको विकासले मात्र सम्भव नहुने हुँदा सबै क्षेत्रको विकास आवश्यक हुन्छ तर सबै क्षेत्रको विकासलाई एकै पटक अगाडि बढाउन पनि नसकिने हुँदा प्राथमिकताका आधारमा ती क्षेत्रको विकास र प्रयोगलाई अगाडि बढाउन सक्नुपर्दछ ।

राष्ट्रलाई संघीयतातर्फ लैजाने क्रम विश्वमा बढ्दो छ जुन कार्य त्यति सजिलो र आर्थिक पारदर्शिता कायम गराउन भने निकै कठिनता बढ्दै गएको सजिलै आंकलन गर्न  सकिन्छ। “अरुको देखासिकी गरौ तर रिसारिस नगरौं” भने जस्तै जुन कुनै पनि राष्ट्रले संघीयता अपनाउदा आवश्यक पर्न स्रोत साधन बारे आवश्यक जानकारी भने हुनुपर्छ हैन भने देशको बजेट खर्च गर्न र राजनीतिक छत्र छाँयामा हुने आर्थिक अनियमिताले देशको अर्थतन्त्रलाई खतम बनाउने काम गर्दछ । विश्मा भइरहेको विविध गतिविधिमा ७०%  राजनीति छ भने ३०% मात्र नीति नियममा सञ्चालित छन् । यस्तो छ भन्नुको मतलब विश्वमा भ्रष्टाचार व्यापक छ भन्नू हो ।

जुन कुनैपनि देशको आर्थिक विकास अगाडि बढाउनका लागि होस या आर्थिक विकास भइसकेको देशले आर्थिक वृद्धिको दर अगाडि बढाउनको लागि देशमा रहेका आवश्यक सम्पुर्ण संयन्त्र सञ्चालन गर्न सक्नुपर्दछ यसरी  सञ्चालन गर्दा देशमा रहेको मानव संसाधनलाई उपर्युक्त तरिकाले सञ्चालन गर्न सकेमा मात्र देश अगाडि बढ्न सक्दछ । हाम्रो देश नेपालको परिप्रेक्ष्यलाई हेर्ने हो भने धेरै कमी कमजोरी देखा परेको पाउन सकिन्छ । किनकि यहाँको परिवेश पूर्ण रुपमा अध्ययन, अनुसन्धान विना नै विभिन्न कार्य अगाडि बढिरहेको पाउन सकिन्छ । यहाँ म अहिलेको सरकारलाई मात्र दोष दिने कार्य प्रती असमर्थ छु। किनकी विगतका विभिन्न सरकारले गर्ने कार्य र अहिलेको सरकारले गर्ने कार्य बिच त्यति फरक भने मैले देख्दिन ।

२०७७ साललाई हेर्दा महामारीको प्रभावले सरकारलाई गतिशील बन्न दिएन भने २०७८ मा पनि यस महामारीले पनि आर्थिक विकास त्यति गतिशील चाहिँ हुन नसक्ने कुरा पक्का नै छ, हुनत पार्टी उनै हुन् भने राजनीतिज्ञ पनि, त्यसैले समग्र पक्षलाई अध्ययन गर्दा हामी पुराना कार्यप्रति नै अग्रता बढाएकै छौ जुन कार्य फलस्वरूप न हामी विकासको गतिलाई अगाडी बढाउन सकेका छौ न त कुनै अनुसन्धान गरेर त्यो अध्ययनपछि हामी लाग्छौ ।

जसले गर्दा अल्पविकसित देशको विकास हुन सकिरहेको छैन। हामीले देशमा भइरहेका खराब कार्यको आलोचना सहित बहिष्कार र राम्रो कार्यको सम्मान सहित समर्थन गरौं । त्यसैले हामी सबैको विकास सँगै देशको पनि विकास गरौं विभिन्न समयमा देखा पर्ने महामारीबाट बचौं कहिले स्वास्थ महामारी त कहिले आर्थिक अनियमितताको महामारी यी दुबै कार्य हामी सबैका लागि राम्रा छैनन् । त्यसैले सबैले आ-आफ्नो क्षेत्रबाट सरलता, मितव्यतता अपनाउ र देशको आर्थिक विकास गरी आत्मनिर्भर बन्ने कोसिस गरौं ।

खनाल फलेवास नगरपालिका ०५ पर्वतका हुन्।