कसरी रह्यो भट्टराई थर ?

खस आर्य जाति मध्ये एक भट्टराईको थरको नाम कसरी रहन गयो त भन्ने चासो हुनसक्छ । यही चासोलाई मेटाउन भट्टराई कुलवंश प्रतिष्ठानको केन्द्रीय कार्यालय झापा दमक स्थित वशिष्ठ आश्रममा भइरहेको कुलपूजाको अवसर पारेर सोधी खोजी गरी पत्रकार लीलाराज भट्टराईले यो लेख तयार पारेका हुन् । ।

खस आर्यका थरमध्ये नेपालमा बसोबास गर्नेहरूमा सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या छ भनेर भट्टराईले दाबी गर्ने गरेका छन् । नेपालको जनगणनाले थरको तथ्याङ्क ननिकाल्ने भएकाले कुन थरको यकिन जनसङ्ख्या कति छ भन्न गाह्रो छ ।

कुलवंश प्रतिष्ठान, कुल विकास प्रतिष्ठान लगायत गठन गरेर कुलको संस्कृतिको विकासमा भट्टराईहरू संगठित भएर कुल पूजा, पूलश्चरण लगायतका गतिविधिहरूमा सक्रिय देखिन्छन् । छोरी बुहारीसहितको नाम समेटेर व्यवस्थित वंशावली प्रकाशन गरेका कारण वंश नम्बरकै आधारमा साइनो लगाउन सजिलो भएको पाइन्छ ।

वास्तवमा थर तीन किसिमले रहेको पाइन्छ । बसोबास गरेको स्थान, पाएको मानपदवी र बिर्ताका आधारमा नेपालमा बसोबास गर्ने जातजातिको थर राखिएको पाइन्छ । भट्टराईको थर कसरी रह्यो भन्ने बारेमा पनि मतैक्ययता छैन । विभिन्न मतहरू पाइन्छन् । भट्टलाई राईले पालेर भट्टराई भएको भन्ने पनि निक्कै सुनिन्छ । तर, भट्टराई थर उपाधिका आधारमा हो भन्ने मत बलियो देखिन्छ ।

भट्टराईको गोत्र वशिष्ठ हो । अर्थात् भट्टराईहरू महर्षि वशिष्ठका सन्तान हुन् । ब्रह्माका दश भाइ छोरा मध्ये एक हुन्, वशिष्ठ । वशिष्ठका तीन पत्नी थिए अरुन्धती, कपिञ्जली र ऊर्जा । अरुन्धतीका छोरा शक्तिबाट ब्यासको जन्म भएको हो । ब्यासबाट शुकदेवका चार भाइ प्रभु, शम्भु, कृष्ण र गौर भए । यिनै चार भाइमध्ये साइला छोरा कृष्णबाट वशिष्ठ गोत्रीय भट्टराईको विकास भएको पाइन्छ ।

भट्टराई कुल रत्न जगतगुरु बालसन्तका अनुसार ब्रम्हाजीका सुपुत्र वशिष्ठ ऋषि, ऋषिका छोरा शक्ति, शक्तिका छोरा पराशरका छोरा ब्यास, ब्यासका छोरा सुखदेव हुँदै वशिष्ठ गोत्रीय भट्टराई वंशको बिस्तार भएको पाइन्छ ।

प्राध्यापक डा. माधव भट्टराईका अनुसार अठार पुराण र विश्वकै पुरानो ग्रन्थ वेदका रचयिता वेद ब्यास समेत वशिष्ठकै सन्तान हुन् । अनेक ऋषि महर्षि मध्ये महर्षि वशिष्ठको स्थान सर्वश्रेष्ठ रहेको पाइन्छ । उहाँलाई साधना, तपस्या, योग र ज्ञानका भण्डार मानिन्छ । सप्तर्षि मध्येका एक वशिष्ठ भगवान् रामचन्द्रका कुलगुरु हुनुहुन्थ्यो ।

भट्टराई वंशावलीमा उल्लेख भए अनुसार नेपालमा १३०० वर्ष अघिदेखि भट्टको रूपमा भट्टराईको वंश पहिल्याएको पाइन्छ । भट्ट, भट्टराज, भट्टराई हुँदै भट्टराई भएको पाइन्छ । भट्ट भनेको उपाधि हो । पढेलेखेका ज्ञानी ब्राह्मणलाई भट्ट भनिन्थ्यो । राजा रजौटाबाट विद्वान व्यक्तिहरूले भट्ट पद पाउँथे । भट् धातुबाट भट्ट बनेको हो । भट् धातुको अर्थ विद्वान हुन्छ । राईको अर्थ राजा हुन्छ । भट्टहरूको राजा अर्थात् विद्वानको पनि श्रेष्ठ विद्वान भट्टराई भनेर थर रहन गएको अभिमत भट्टराई कुल वंश प्रतिष्ठानले प्रकाशित गरेको वंशावली पुस्तकमा उल्लेख छ ।

अर्को मत अनुसार भट्टराईहरूका पुर्खा प्रकाण्ड विद्वान गर्भ भट्टले जुम्लाको स्वणर्ग्राम राजधानी भएका कल्याण नरेश बलिराज रावलबाट सम्मान सूचक राई उपाधि पाएका थिए । त्यही बेलादेखि विद्वान बोधक थर भट्ट र प्राप्त उपाधि राई जोडेर भट्टराई लेख्न थालेको भनिन्छ ।

दशौं शताब्दीमा जुम्लाको सिँजा आसपासका भट्टराईहरूका प्रमुख पुर्खा ऋषि भट्ट भट्टराईहरूका वंश नम्बर १ हुन् । भट्टराईको गोत्र वशिष्ठ हो । अर्थात् भट्टराईहरू महर्षि वशिष्ठका सन्तान हुन् । वशिष्ठ ऋषिका सन्तान भट्टराईहरू तेह्रौँ शताब्दी अगावै तत्कालीन कर्णाली प्रदेशको खस राज्यमा भट्ट ब्राह्मणका रूपमा रहेको किम्बदन्ती पाइन्छ ।

नेपालको एकीकरणभन्दा धेरै अघिदेखि धर्म, संस्कृति, राष्ट्रियता र सामाजिक सद्भावमा भट्टराईहरू प्रतिबद्ध देखिन्छन् । आधुनिक राष्ट्र निर्माणमा भट्टराई कुलका बलिदाशले पृथ्वीनारायण शाहसँग सहकार्य गरेको पाइन्छ । देशको सबैभन्दा ठूलो कार्यकारी पद प्रधानमन्त्रीदेखि लिएर प्रशासनिक उच्च तहहरूमा भट्टराईले नेतृत्व गरिसकेका छन् ।

हिन्दु धर्म मान्नुभन्दा अघिदेखिको संस्कृति भट्टराईले पालना गर्दै आएका छन् । उभौली, उद्यौली पर्व, वैदिक र तान्त्रिक विधिमा आधारित भएर गरिने कुल पूजा, मस्टो संस्कृति, हिन्दु संस्कृतिभन्दा बाहिर र अघिको मानिन्छ । भट्टराईहरूको मूल धर्मग्रन्थ वेद हो । वेदमा पनि यर्जुवेद अनिवार्य पढ्नु पर्ने मानिन्छ ।

लेखक  पत्रकार भट्टराई, भट्टराई कुलवंश प्रतिष्ठान सुनसरीका सचिव हुन् । ।