चीन हेर्ने दुई नेपाली पत्रकारका दुई दूरबिन

चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो (सीआरआई)को नेपाली विभागमा अन्तराष्ट्रिय विशेषज्ञको रुपमा कार्यरत दुई पत्रकार हुन लक्ष्मी लम्साल ‘लक्ष्मी पूजा’ र चेतनाथ आचार्य । सीआरआईमा कामको कोणमा लम्साल अगाडि बेइजिङ आए पनि सीआरआईको मुख्यालय बेइजिङमा आएर किताब लेखनमा भने आचार्य अगाडि देखिएका छन् । आचार्यको पुस्तक ‘चीन चियाउँदा’ सांग्रिला बुक्सबाट २०७४ भदौमा प्रकाशन भयो भने लम्सालको ‘निहाउ नमस्ते’ बुलबुल पब्लिकेसनबाट २०७५ बैशाखमा प्रकाशन भयो । दुई लेखकको चीनबारेको किताब प्रकाशनमा आठ महिनाको अन्तर देखिएको छ । दुवैले आआफ्ना किताबमा चीनमा भएको अंक प्रेमको कुरा गर्दै चिनियाँहरुले सबैभन्दा धेरै मन पराउने र भाग्यशाली मान्ने अंक ८ भएको भनेका छन् । त्यही अंक ८ कै अन्तरको महिनामा किताब प्रकाशन गरेर उनीहरुले रोचक संयोग पेस गरेका छन् ।

चीनबारेमा नेपालको बुझाइ कमजोर छ । कमजोर हुनुका दुई कारण होलान्, एक चीन ज्यादै विशाल छ बुझ्न गाह्रो छ । दुई, चिनियाँ भाषा नेपालीहरुको आम पहुँच बाहिर जस्तै छ । उसो त नेपाल र चीनको सम्बन्ध जनस्तरमा पाँचौं शताब्दीबाटै सुरु भएको र राज्य तहमा सातौं शताब्दीबाटै सुरु भएका प्रमाणित दस्तावेजहरु छन् । जस्तैः सन् ४०३ मा चीनका बौद्ध भिक्षु फाहियान नेपालको लुम्बिनी र आसापास क्षेत्रमा आएका थिए भने उनीसँगैको संगतमा भगवन गौतम बुद्धका काकाका छोरा भिक्षु बुद्धभद्र पनि फाहियानकै निम्तोमा सन् ४०६ मा चीन पुगेका थिए । चीनको नानचिङ मुकाम बनाएर बौद्ध ग्रन्थ तथा संस्कृति भाषा अनुवादको काम २० वर्ष गरे । यो जनस्तरको प्रथम प्रमाणित नेपाल-चीन साइनो हो । राज्य तहमा सातौं शताब्दीमा लिच्छवी वंशका राजा नरेन्द्र देवले सन् ६४३ मा चीनका बादशाहलाई भेट्ने मिसन पठाएको इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले आफ्नो पुस्तक चीन तिब्बत र नेपालमा उल्लेख गरेका छन् ।

यति पुरानो सम्बन्ध भएको देशका कुरामा नेपालीहरु धेरै जानकार छैनन् । पश्चिमा मिडियामा आएका खुराकदेखि आक्कलझुक्कल चीन आएकाहरुको लेखहरु पढेर चीनबारेका नेपाली धारणाहरु बन्दै आएका छन् । चीनमा आएर यहाँ घुमन्ते नभएर श्रमजीवी भएर आएर यहाँको दैलोभित्रबाट देखेको चीन चिनाउन लम्साल र आचार्यले मेहनत गरेका छन् । चीनलाई नेपाली आँखाबाट हेरेर नेपाली पाठकमाझ चिनाउन उनीहरुले पहल गरेका छन् ।

एक सन्तान नीतिमा छोरालाई प्राथमिकता दिने क्रममा कसरी छोरीहरु कम भए र छोरीहरुको महत्व बढ्यो भन्ने तथ्यांक लम्सालले दिएका छन् । अरनिकोले बनाएको श्वेत चैत्यमा नेपाली प्रवेशमा पैसा नलाग्ने तर चिनियाँलाई लाग्ने रोचक तथ्य दुवै किताबमा उल्लेख छन् ।

किताबमा चीनको सकारात्मक पाटामात्रै छैनन्, दुःखद पाटा पनि छन् । जस्तो चीनमा चालकदेखि पसलेसम्मले गर्ने नक्कली ठगी, चीनको लामा गुम्बामा नेपालको मूर्ति भएर पनि क्रेडिट नदिइएकालगायतका कुरा आचार्यले छोएका छन् । लम्सालले चिनियाँ भाषा आकर्षक भएर पनि कतिपय महिलाहरुलाई खराब चित्रित गर्ने कुराहरुमा धेरै आलोचना भएकालगायतका कुराहरु जोडेका छन् । दुवै लेखकले सगरमाथा चीनको मात्रै र लुम्बिनी नेपालको मात्रै नभएर भारतको भएको भन्ने आम चिनियाँ बुझाइ भए पनि चिर्न ठूलो प्रयत्न नगरिएको कुरा आलोच्य भनेर संकेत गरेका छन् । चिनियाँ सरकारी मिडियामा काम गरेका भन्दैमा चीनका सकरात्मकमात्रै कुराहरु छन् भन्ने अनुमान गरेर पुस्तक नछुनेहरुलाई धेरै छुट्ने खुराक किताबमा छन् ।

लेखकहरुले चीन र नेपालका मिल्ने कुराहरुको तुलना गरेका छन् । जस्तैः विदेशी खासगरी गोरो छालालाई महत्व दिनेदेखि चीनको वसन्त चाड र नेपालको दशैंको तुलना गरेका छन् लेखकहरुले । दशैंमा जस्तै चीनको वसन्त चाडमा पनि नयाँ लुगा लगाउने, दक्षिणा पाउने, घरआँगन सफासुग्घर बनाउने, मान्यजनलाई मान्ने कुरा समान भएको बताएका छन् । लम्सालले नेपालको दशैंमा दैत्यमाथि देवताको जीत भएको जस्तै चीनको वसन्त पर्वमा नियान राक्षस पराजित गरेको मिथक भएको लेखेका छन् । आचार्यले नेपालमा जस्तै चिनियाँहरुले पनि धुपबत्ती बाल्ने र पूजाआजा गर्ने कुरा लेखेका छन् ।

नोभेम्बर ११ अर्थात् ११-११ आउने दिनलाई चिनियाँ युवाले एकल दिवसको रुपमा मनाएको रोचक प्रसंग र त्यो बेला अनलाइन सपिङका बाढी आउने दुवै लेखकले गज्जबसँग लेखेका छन् । चीनमा साकाहारी हुन बडो गाह्रो भएको र साकाहारीभन्दा अन्डा, माछा, मासुबाट साग वा तरकारीमात्रै तानेर पनि खान सकिने अर्थमा धेरै चिनियाँहरुले बुझ्ने गरेको दुवै लेखकहरुले आफ्ना अनुभवसहित लेखेका छन् । कतिपय नेपालीहरुले खाएको चकलेट गाईको सुकुटी परेका रोचक किस्सा आचार्यले लेखेका छन् भने आफूले साकाहारी खाना माग्दा झण्डै असम्भव जस्तै भएको लम्सालले लेखेका छन् ।

आचार्यले चीनको सामाजिक सञ्जाल, फेसबुक प्रतिबन्धले नेपालीहरुले पाएका दुःख, नेपाली भाषा शुद्ध बोल्ने चिनियाँ रेडियोका प्रस्तोताले नेपाली प्रज्ञा प्रतिष्ठानका तत्कालीन कुलपति बैरागी काइँलाले २०७० मंसिर २० गते अंग्रेजी मिसाएर बोल्दा नबुझेको जस्ता रोचक कुरा लेखेका छन् ।

नातिनी पर्नेलाई सासू भन्नुपर्ने एक चिनियाँको रोचक सम्बन्ध आएको कुरा आचार्यले लेखेका छन् भने पारपाचुके भइसकेको बुढा छोरीको आडमा पालिन आएपछि पुनः सँगै भएको र पूर्वबुढाले विवाह गर्न प्रस्ताव गर्दा नमानेको तथा खानपिन भने दिँदै आएकी महिलाको कथा लम्सालले लेखेका छन् । एक सन्तान नीतिमा छोरालाई प्राथमिकता दिने क्रममा कसरी छोरीहरु कम भए र छोरीहरुको महत्व बढ्यो भन्ने तथ्यांक लम्सालले दिएका छन् । अरनिकोले बनाएको श्वेत चैत्यमा नेपाली प्रवेशमा पैसा नलाग्ने तर चिनियाँलाई लाग्ने रोचक तथ्य दुवै किताबमा उल्लेख छन् ।

कतिपय कुरामा समान विषयमा लेखिए पनि उदाहरण र लेखनीका प्रसंग फरक भएकाले दुवै किताब एकअर्काका परिपूरक छन् । चिनियाँ भाषाको उच्चारण र प्रयोगमा केही जानकार भएकाले लम्सालले चिनियाँ अक्षरहरु धेरै स्थानमा प्रयोग गरेका छन् । नेपाल र चीनको उच्चारण फरक फरक हुँदा कसरी चिनियाँहरुले नेपालीले भनेको नबुझ्ने र कसरी चिनियाँहरुले भनेको नेपालीलाई गाह्रो हुने भन्ने बारेमा लम्सालले उदाहरण दिएका छन् । लुम्बिनी भ्रमण गर्ने चिनियाँ यात्रु ह्वेन साङलाई चीनमा सुआनचाङभन्दा मात्रै चिन्ने लेखेका छन् ।

आचार्यले चीनको सामाजिक सञ्जाल, फेसबुक प्रतिबन्धले नेपालीहरुले पाएका दुःख, नेपाली भाषा शुद्ध बोल्ने चिनियाँ रेडियोका प्रस्तोताले नेपाली प्रज्ञा प्रतिष्ठानका तत्कालीन कुलपति बैरागी काइँलाले २०७० मंसिर २० गते अंग्रेजी मिसाएर बोल्दा नबुझेको जस्ता रोचक कुरा लेखेका छन् । विश्वविद्यालय प्रवेश गर्दा चिनियाँले दिनुपर्ने परीक्षा ‘काउखाउ’का दुःख, चीनको कान्सु प्रान्तका अविवाहित महिलाले रातो लाछा कपालमा लगाउने तर नेपालमा विवाहित महिलाले रातो सिन्दूर लाउने जस्ता तुलना आचार्यले रोचक रुपमा गरेका छन् । बेइजिङमा आउने मौसमी परिवर्तनका कुरादेखि छोटो समयमा भएका विकासे कुरा आचार्यले राम्रोसँग उतारेका छन् ।

सन् १९७८ को अक्टोबरमा जापान भ्रमणमा जाँदा तत्कालीन उपप्रधानमन्त्री तङ स्याओपिङलाई जापानीहरुले उच्च गतिको रेलको नाममा हेपेको र त्यसैको इखले चीनले जापानलाई उछिन्ने खालको विकास गरेको कथा लम्सालले राम्रोसँग लेखेका छन् ।

लम्सालले चिनियाँ रक्सी माउथाइ सन् १९७२ मा अमेरिकी राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनदेखि सन् २०१३ का राष्ट्रपति ओबामासम्मलाई चखाएको भन्दै चिनियाँले कूटनीतिसँगै रक्सीको पनि व्यापक ब्रान्ड बनाएका रोचक किस्सादेखि माउथाउको उत्पादन कथा लेखेका छन् । उनले पहिले बेलायत, अमेरिकादेखि बेल्जियमको सहयोगमा रेल बनाएको चीन अहिले कसरी रेलका नामका असंख्य रेकर्डहरु बनाएर आफैं प्रविधि हस्तान्तरण गर्ने तहमा पुग्यो भन्ने रोचक कुरा लम्सालले लेखेका छन् ।

सन् १९७८ को अक्टोबरमा जापान भ्रमणमा जाँदा तत्कालीन उपप्रधानमन्त्री तङ स्याओपिङलाई जापानीहरुले उच्च गतिको रेलको नाममा हेपेको र त्यसैको इखले चीनले जापानलाई उछिन्ने खालको विकास गरेको कथा लम्सालले राम्रोसँग लेखेका छन् । सी चिनफिङले चर्चा गर्ने सिल्क रोड अर्थात रेशमी मार्गको कथा चीनमा मात्रै नभएर भारतीय उपमहाद्वीपमा पनि भएको भन्दै लम्सालले कालीदासदेखि वाण भट्ट जस्ता संस्कृतका विद्वानहरुले रेशमी मार्गका बारेमा रचनाहरु सिर्जना गरेका उदाहरण चित्ताकर्षक बयान गरेका छन् । साथीभाइहरुमा को पहिले खाएको पैसा तिर्ने भन्नेमा भीडभाड र ठेलठाल हुँदा घाइते भएकोदेखि ज्यान गएका उदाहरण लम्सालले दिएका छन् ।

समग्रमा चीनको विकास, चीन-नेपाल ऐतिहासिक साइनोदेखि चिनियाँ समाजको शहर र गाउँघरसम्म बुझ्न यी दुई पुस्तक सहयोगी छन् । अरु बेला नपढे पनि चीन आउन खुट्टा उचालेर बसेकाहरुले वा चीन आएकाहरुले पढ्दा पुस्तकले धेरै सहज बनाउँछ । ‘चीन चियाउँदा’ एकै बसाइ वा उडानमा पढ्न सकिन्छ भने ‘निहाउ नमस्ते’ केही बाक्लो भएकोले थप केही समय दिएमा पढ्न सकिन्छ । यी दुई किताब सबै चीन बुझ्ने ग्रन्थ होइनन् । तर, चीन हेर्ने दुई नेपाली पत्रकारका दुई राम्रा दूरबिन चैं अवश्य हुन् ।

२०७५ साल अगाडिका कुराहरुमात्र भएकाले कोभिडकालको चीन, सन् २०२२ को विन्टर ओलम्पिकलगायतका कुराहरु पुस्तकमा अट्न पाएनन् । यी खुराकहरु समेटेर लेखकहरुलाई नयाँ पुस्तक निकाल्न अवसर मिलेको छ ।