एक राजनीतिक पर्यटकले जिरी नियाल्दा

जिरीको कुइनेटो पूर्वी कुथाने पहाड पुग्दा पाँचपोखरीको चिसो हावाले निम्ता गर्‍यो । त्यो सुन्दर पहाडबाट हेर्दा जिरीको लिंकन बजार छेलिसकेको थियो । यिनै पहाडहरुले जिरीलाई अंगालो हालेर सानो उपत्यकामा बाँधेको छ ।

करिब ४६ सय मिटर उचाइको पाँचपोखरी प्राकृतिक र धार्मिक दृष्टिले चर्चित छ । यतैबाट कैयौं मानिसहरु उकाली र ओराली हिँड्दै त्यो सुन्दर पहाड पुग्छन् । जिरी सर्वोच्च शिखर सगरमाथा र पाँचपोखरीको प्रवेशद्वार पनि हो ।

जिरीलाई ‘जुरीच’ले पनि चिनिन्छ । जुरीच स्वीस नागरिक टोनी हागनले जुराएको नाम हो । राणाशासनको अस्त र प्रजातन्त्र उदयपछि स्वीट्जरल्याण्ड सरकारले जिरीको विकास सुरु गर्‍यो । जिरी आइपुगेका हागनकै अग्रसरतामा स्वीस सरकारले वि. सं. २०१४ देखि बहुउद्देश्यीय कार्यक्रम थाल्यो । स्वीस नागरिकको कल्पनाको जुरीचलाई जिरी नगरपालिकाले पर्यटकीय गन्तव्यका रुपमा अघि सारेको छ ।

हामीले जिरी लिंकनलाई छाडेर धूले तर ढुङ्गा ओछ्याइएका फराकिला सडक पक्रियौं । सजिलो गरी गाडीका टायरले उकालो यात्रा सक्यो । कुथानेबाट खस्रु, सल्लाका पोथ्रा र भुईंफूलहरु छिचोल्दै ओरोलो घुम्ती यात्रा सुरु भयो । ओरालो गुड्दै गर्दा यलुङ बस्ती देखियो । यलुङ र पुम्पाको थाप्लामा रहेको पाँचपोखरीले हामीलाई चियाइरहेको झैं लाग्यो ।

जिरी आइपुगेका हागनकै अग्रसरतामा स्वीस सरकारले वि. सं. २०१४ देखि बहुउद्देश्यीय कार्यक्रम थाल्यो । स्वीस नागरिकको कल्पनाको जुरीचलाई जिरी नगरपालिकाले पर्यटकीय गन्तव्यका रुपमा अघि सारेको छ ।

यसपटक हामी पाँचपोखरीको यात्रामा थिएनौं । राजनीतिक कार्यक्रमको दौरानमा थियौं । पाँचपोखरीमा डुबुल्की मार्ने चाहना अधूरै राखेर हामी माली र श्यामाका बस्तीतिर छिर्‍यौं ।

अघि बढ्दै जाँदा मनमोहक यलुङ बस्तीले हामीलाई स्वागत गर्‍यो । जिरी नगरका उपमेयर कृष्णमाया बुढाथोकीले गाडीभित्रैबाट यलुङ र गुम्बाबारे जानकारी दिइन् । मेयर मित्र जिरेल, जिरी एमाले पार्टी अध्यक्ष केशव कार्कीसहित हामीले यलुङ गुम्बालाई पवित्र प्रशंसा गर्‍यौं ।

दुई साना ठाडा खोलाहरुले अंगालो हालेको यलुङ बस्ती आलु उत्पादनमा अब्बल छ । आलु खेतीबाट आएको कमाइले कैयौं परिवारको गुजारा चल्छ । उच्च पहाडको आलु निकै स्वादिष्ट हुन्छ । यात्राको क्रममा उसिनेको आलुलाई अकबरे खुर्सानीमा चोपेर खायौं । साथै चौरीको मही अघाउजी पियौं । यहाँबाट पहाड उक्लँदै जाँदा हिमाली याक र चौरीहरुसँग साक्षात्कार हुन्छ । चौरीपालनको आयस्ता पनि केही परिवारको आम्दानीको स्रोत हुन्छ ।

ध्यान र धर्मका लागि अति नै व्यवस्थित गुम्बालाई दाहिने फेरो मारेर हामी श्यामातिर लाग्यौं । आँखाले मात्र गुम्बालाई चुम्बन गर्न सकियो । नेकपा एमालेले सञ्चालन गरिरहेको शुद्धीकरण तथा सुदृढीकरण अभियानको दौडाहामा रहेकाले हाम्रो ध्यान अन्त गएन । विद्यार्थी राजनीतिमा सक्रिय हुँदा पैदलै यस भेग चहारेको थिएँ । पत्रकारितामा सक्रिय रहँदा पनि द्वन्द्वकालमा यस भेग घुमेको थिएँ । एमाले दोलखाको जिल्ला उपाध्यक्ष भएपछि भने पहिलोपटक प्रत्यक्ष राजनीतिक पर्यटकको भूमिकामा पुगेँ । तर, भेगभूगोल कुनै नौलो थिएन ।

अहिले नेकपा एमाले संगठन शुद्धीकरण अभियानमा छ, सुदृढीकरण गर्दै पार्टीलाई मजबुत बनाउने अभयिानमा छ । स्थानीय निर्वाचनमा भोगेको पराजयको वस्तुगत कारणहरुको खोजीमा छ । जनादेश हुँदाहुँदै सरकारबाट बहिर्गमन हुनुपरेको पीडामा छ । राजनीतिक दलहरुको गठबन्धनले एमाले निर्वाचनको माध्यमबाट शक्तिहीन बनाउने षड्यन्त्र कायमै छ । यी अनेक समस्यालाई जराबाटै समाधान गर्न एमालेले ग्रामीण भेगबाट अभियान सञ्चालन गर्ने क्रममा संयोजन गर्ने जिम्मेवारी जिरी नगरभित्र परेकाले यता चहार्ने मौका जुर्‍यो ।

दुई साना ठाडा खोलाहरुले अंगालो हालेको यलुङ बस्ती आलु उत्पादनमा अब्बल छ । आलु खेतीबाट आएको कमाइले कैयौं परिवारको गुजारा चल्छ । उच्च पहाडको आलु निकै स्वादिष्ट हुन्छ ।

मनमा कुराहरु मडारिँदै गर्दा हामी कार्यक्रमस्थल पुग्यौं । नेकपा एमाले बागमती प्रदेश कमिटीका युवा नेता लक्ष्मण गुभाजूसहितले हामीलाई वर्गीय स्वागत गर्नुभयो । द्वन्द्वकालमा यो भेगमा माओवादीबाहेक अन्य पार्टीलाई राजनीतिक कार्यक्रम गर्न सकस हुन्थ्यो । स्वतन्त्र गतिविधि गर्न अवरोध हुन्थ्यो । अहिले हामी कुनै अवरोधविनै राजनीतिक गतिविधिमा सामेल भयौं ।

द्वन्द्वकालमा श्यामा र मालीले फगत ‘जनयुद्ध’ को ल्याङल्याङ भोग्नुपर्‍यो । व्यर्थमा मानव रगतहरु पोखिए । आयातित जडसूत्र रटानको अभ्यास ‘जनयुद्ध’ कारण यी ठाउँहरु पटक-पटक युद्ध मैदान भए । राज्यको क्रूर दमनले यहाँका नागरिकहरु अनाहकमा बलि चढे । फकाइफुलाइ र धम्क्याइको सांग्लोमा बाँधिएर कलिला मानिसहरु फगत युद्धमा होमिए । ती जीवनहरु कोही सिद्धिए, कोही दुःखकष्ट र पीडामा पिल्सिरहेका छन् ।

युद्धका दुईतर्फी सन्त्रासले छिन्नभिन्न परिवारहरु अहिलेसम्म ज्वालामुखीमा परेझैं प्रताडित छन् । युद्धताका यी भूमिहरुमा नेकपा एमाले र अन्य राजनीतिक आस्था राख्नेहरु प्रतिबन्धित झैं थिए । राजनीतिक हत्या, अपहरण र दमनको शिकारमा पर्थे । कथित जनसरकारका अल्लारेहरुले फरक आस्था राख्नेहरुलाई कि बन्दुक बोकाएर दास बन्न लगाउँथे कि त राजनीतिक नजरबन्दमा बस्न उर्दी गर्थे । त्यसवेला यी भेगहरुबाट चुनिएका नेकपा एमालेका जिल्लास्तरका कैयौं नेताहरु राजनीतिबाटै पलायन भएका थिए ।

अहिले यी स्थानहरु विद्रोहको भूमरीबाट स्वतन्त्र भै राजनीतिक विचरणमा छ । खुला राजनीतिक भोग गरिरहेका माओवादीले श्यामा र मालीका ‘सहिद परिवार’लाई वेवास्ता गरेको गुनासो छँदैछ । माओवादी नेता गंगा कार्कीद्वारा लिखित ‘दुसाध्य जनयुद्ध’ पुस्तकमा मालीको ‘सहिद परिवार’ले पार्टीबाट अपहेलना ठानेर पार्टीविरुद्ध आक्रोश पोखेको प्रसङ्ग उल्लेख छ । ‘सहिद कृपाश्वर’की छोरीले अर्की छोरी मर्दा माओवादी पार्टीलाई छुन र झण्डा ओढाउनसमेत नदिएको उल्लेख छ । पुस्तकमा कृपाश्वरका छोरा दीपकलगायत जङ्बु, याङ्जीको हत्या भएको दुःखद प्रसंग उल्लेख छ । ती परिवारहरुमाथि अपमान, बेवास्ता भैरहेको गुनासो गाउँभरि छ । यसैबीचमा यस भेगबाट माओवादी पार्टीले एकजनालाई समानुपातिकमा माननीय पदले सम्मान गर्‍यो । युद्धमा रत्तिभर योगदान नभएका व्यक्तिलाई ‘पैसाको सलामी’ अर्पण गरेर माओवादी पार्टीले माननीय पद उपहार दिएको दुःखेसो सहिद परिवारबाट सुनियो ।

द्वन्द्वकालमा यो भेगमा माओवादीबाहेक अन्य पार्टीलाई राजनीतिक कार्यक्रम गर्न सकस हुन्थ्यो । स्वतन्त्र गतिविधि गर्न अवरोध हुन्थ्यो । अहिले हामी कुनै अवरोधविनै राजनीतिक गतिविधिमा सामेल भयौं ।

जिरी नगरको गेमचेन्जर परियोजना मानिने २१ किलोमिटर सडक यात्रा गरेर हामीले श्यामा र माली घुम्यौं । पूर्वमेयर टंग जिरेलको नेत्वत्वमा बाह्रै महिना यातायात सञ्चालन हुने सडक निर्माणपछि माली र श्यामाको समृद्धिको ढोका खुलेको छ । ठूलो मात्रामा उत्पादित आलु र कृषिजन्य वस्तु बजार पुगेको छ । पशुजन्य उत्पादन बजारसम्म लान सजिलो भएको छ । यो सडकले गाउँबस्तीमा पैसा भित्रिरहेको छ ।

दोलखाको जिरी र आसपासका क्षेत्र आन्दोलन र राजनीतिमा अब्बल मानिन्छ । जिरीले दोलखाको भूमिगत कम्युनिष्ट राजनीतिमा निकै ठूलो योगदान गरेको छ । जिरी स्कुललाई केन्द्रविन्दु बनाएर कम्युनिष्टहरु उत्पादन गरेको इतिहास छ । जिरीलाई पञ्चायतकालमा कम्युनिष्टमाथि तीव्र दमन भएको क्षेत्र पनि भनिन्छ ।

लोकतन्त्रपछिका निर्वाचनहरुमा प्रायः कम्युनिष्टलाई जिरीले माया गरेको इतिहास छ । दोलखा जिल्ला पनि कम्युनिष्टकै किल्ला भनिन्छ । आकलझुकल परिणामहरुमात्र नेकपा एमालेबाहेक अन्य पार्टीमा जाने गरेकोबाट ‘लाल किल्ला’ भनिनुमा सत्यता छ । यसपालाको स्थानीय निर्वाचनमा भने नेकपा एमालेले दोलखा जिल्लामा आशातित नतिजा हासिल गर्न सकेन । संगठन र जनमत हुँदाहुँदै हार व्यहोर्नु परेको निष्कर्ष एमालेको छ । आगामी निर्वाचनमा विजयको यात्रा तय गर्न एमालेले गाउँमुखी अभियान चलाइरहेको हो ।

म अहिले यस भेगमा करिब २५ वर्षपछि राजनीतिको झोला भिरेर आइपुगेको छु । जिरीको पर्यटकीय विकासका निम्ति पत्रकारिता र सामाजिक अभियन्ताको भूमिकामा भने मेरो पहिचान जिरीवासीमाझ छ । नेपालय र साउथ एशियन फ्रि मिडिया एसोसियसन जस्ता राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति कमाएका संस्थाहरुबाट गरिएको भव्य कार्यक्रमहरुमा स्थानीय नेतृत्व मैले गरेकाले पनि जिरीबाट मैले विशेष माया पाउने गरेको छु ।

विद्यार्थी संगठन अनेरास्ववियुको जिल्ला अध्यक्ष भएको वेला यस भेगमा पैदल यात्रा गरेर कुनाकाप्चा पुगेको छु । यहाँका तत्कालीन युवा-विद्यार्थी नेता हाल एमाले दोलखाका जिल्ला सदस्य टपेन्द्र खड्का र केही शेर्पा विद्यार्थीका साथमा श्यामाको पुम्पासम्म पैदलै पुगेको थिएँ । त्यति वेला विद्यार्थीहरुमा पनि एमाले पक्षधरता र माओवादी पक्षधरतामा विभाजित हुने क्रम सुरु भैसकेको थियो । तर, विनाअवरोध पुम्पामा अनेरास्ववियुको संठगन निर्माण गरेका थियौं । त्यही राति शेर्पा थरका एकजना एमाले जिल्ला कमिटी सदस्यको घरमा बास बस्दा भने उनले निकै हतास प्रकट गरे । माओवादीबाट बाँच्न द्वन्द्वकालभरि उनले एमालेबाट सक्रिय राजनीति त्यागे ।

जिरी नगरको गेमचेन्जर परियोजना मानिने २१ किलोमिटर सडक यात्रा गरेर हामीले श्यामा र माली घुम्यौं । पूर्वमेयर टंग जिरेलको नेत्वत्वमा बाह्रै महिना यातायात सञ्चालन हुने सडक निर्माणपछि माली र श्यामाको समृद्धिको ढोका खुलेको छ ।

श्यामा र मालीको कार्यक्रम सम्पन्न गरेर जिरी लिंकन फर्कंदा कथित युद्धकालीन समय र मित्र हेमन्त प्रधानको सम्झना आयो । हेमन्तलाई माओवादी लडाकूले हत्या गरेको थियो । निकै सक्रिय युवा हेमन्त मारिनुको न्यायिक जवाफ हालसम्म परिवारले पाएको छैन । प्रायः उनको घरअघि परिवारले बनाइएको हेमन्तको सालिकमा मेरो आँखा जान्थे । यसपटक भने आँखाले त्यो सालिक देखेनन् ।

सायद नेपाल तरुण दलका जिल्ला नेता स्वर्गीय हेमन्तको निर्जीव सालिकले कांग्रेसलाई गिज्याइरहेकोे हुनुपर्छ । किनकि द्वन्द्वकालमा कांग्रेस खोजीखोजी घाटी रेट्ने दलसँग पनि निर्वाचनमा जीत हासिल गर्ने स्वार्थमा आपसी गठबन्धन हुँदोरहेछ ।

राजनीतिमा स्थायी शत्रु र स्थायी मित्र भन्ने हुँदैन भनेर जननेता मदन भण्डारीले भन्नुभए झैं यसअघि एमाले र माओवादीबीच पनि एकता भएको थियो । एउटै पार्टीबाट निर्वाचन पनि लडे । जिते पनि । आखिर फेरि अलग भएर माओवादी कांग्रेससँग जोडिँदैछ । माओवादीसँग घाँटी जोडेर एमालेले पार्टी विभाजनको ठूलो क्षति व्यहोर्नुपर्‍यो । राजनीतिक घटनाक्रमले अब क्षति व्यहोर्ने पालो कांग्रेसको हो भन्ने देखाउँछ ।

यस्तै स्मरण गर्दै जिरीबाट बिदा हुने वेलामा एमालेका नेता कमरेडहरुले रातो कपडाले मोडेर एउटा डायरी उपहार दिनुभयो । गलामा प्रेमपूर्वक खादा लगाइदिनुभयो र बिदा दिनुभयो । त्यही डायरीले मलाई यति लेख्ने जाँगर र हौसला दियो । सायद त्यो डायरी ‘जिरी’ लेखेर भरिनेछ ।

(लेखक मानन्धर नेकपा एमाले दोलखाका उपाध्यक्ष तथा प्रचार विभाग प्रमुख हुन् ।)