चन्दने कम्युनिष्ट, विद्रोहको विगुल र परिवर्तन

चालिसको दशकमा पञ्चायत व्यवस्थाविरूद्ध प्रतिबन्धित नेपाली कांग्रेस र कम्युनिस्ट पार्टीहरूले आफ्ना विद्यार्थी सं‍गठनमार्फत् आन्दोलन सञ्चालन गरिरहेका थिए । राजधानी काठमाडौंमा त आन्दोलन केन्द्रित थियो नै, विराटनगर, पोखरा बुटवललगायतका नवोदित सहरमा पनि व्यवस्थाविरोधी गतिविधि बढ्दै थिए ।

प्रतिबन्धित पार्टीहरूको प्रभावको पूर्वका पहाडी गाउँसम्म पुगेको थियो, हामीसम्म पनि पुगेको थियो । गाउँमा मास्टरको जगजगी देखेर मास्टरी पढ्न काठमाडौं आएर सानोठिमी क्याम्पस भर्ना भएको थिएँ । उच्च शिक्षा अध्ययनको पहिलो प्रहरमै अखिल(पाँचौं)को प्रारम्भिक कमिटी अध्यक्षको जिम्मेवारी हात लाग्यो ।

त्यहीं समयमा राष्ट्रिय पञ्चायतको चुनाव आयो । झापा विद्रोहको रापतापमा गठन भएको र तीव्र प्रभाव विस्तार गर्दै लगेको (प्र) नेकपा(माले)ले सो राष्ट्रिय पञ्चायतको चुनावमा आफ्नो तर्फबाट जनपक्षीय उम्मेदवार उठाएको थियो ।

तीमध्ये काठमाण्डौका पद्मरत्न तुलाधर, पोखराका सोमनाथ अधिकारी ‘प्यासी’, चितवनका जागृतप्रसाद भेटवाल, धेरै लोकप्रिय बने, चुनाव जिते । उनीहरूले चुनावीसभामा गरेका भाषणको टेप रेकर्ड देशको कुनाकाप्चासम्म पुर्याइयो । पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध जनतालाई संगठित गर्न त्यो टेप रेकर्डले ठूलै भूमिका खेलेको थियो ।

राष्ट्रिय पञ्चायतको चुनाव सकिएको केही महिनापछि क्याम्पसको लामो विदामा तेह्रथुमको जल्जले सिम्ले(हाल फेदाप गाउँपालिका)का सानोठिमी क्याम्पसमा अखिलका सक्रिय केही विद्यार्थीले पनि सो टेपसहितै गाउँ फर्केका थियौं ।

गाउँ फर्केपछि रातिराति युवाहरू जम्मा गरेर टेप रेकर्ड सुनाउन थालियो । टेप सुन्न आएका युवा–विद्यार्थीलाई पञ्चायतविरोधी प्रशिक्षण दियौं । भाषणको टेपसँगै जनवादी गीत सुनाइदियौं । ‘गाउँ–गाउँबाट उठ, बस्ती–बस्तीबाट उठ’ धेरै युवाले कण्ठस्थ गाउन थाले ।

एकदिन नजिकैको शंकर माविमा आठ कक्षामा पढ्ने विद्यार्थी पार्वती धाराबाट पानी ल्याउन प्रयोग गरिने तुमलेट बजाउँदै जनवादी गीत गाएर पानी पधेँरातिर जाँदै रहिछन् । सो सुनेपछि एक शिक्षकले पार्वतीलाई केरकार गरेछन् ।

हाम्रो अर्को ‘भूमिगत’ भेलामा विना बुलाइ मेहमान जसरी उनी पनि सामेल भए । त्यो भेलाबाट चिचिलिङ पोखरीमा पिकनिकको आयोजना गर्ने निर्णय भयो । हाम्रो समूहको बर्कत्ले भ्याएसम्म पिकनिक भव्य आयोजना गरियो ।

व्रिटिस लाहुरेको गावैं थर्काउने क्यासेट प्लेयरले चिचिलिङ पोखरीको वरिपरिको डाँडो थर्काउँदै जनवादी गीत बजाइयो । हाम्रो चाहनाविपरीत ती शिक्षकले पिकनिक कार्यक्रमलाई औपचारिक बनाए । हामी सबै विद्यार्थी नेतालाई पदअनुसारको आसन ग्रहण गराए । हामीले पनि पालैपालो पञ्चायती व्यवस्थाको उछितो काढ्यौं ।

भोलिपल्टदेखि हाम्रो गाउँमा प्रहरीको गस्ती बढ्न थाल्यो । काठमाडौंबाट गाउँ फर्किएका हामीहरूको तीनपुस्ते नालीबेली उतारिएछ । प्रहरीले पक्रनु पहिले हामी र हाम्रा अभिवावकलाई बोलाएर एकपटक सम्झाइबुझाइ गर्ने जिम्मा प्रधानपञ्चले लिएछन् । नजिकैको प्राथमिक विद्यालयको प्राङ्गणमा हामीलाई बोलाइयो ।

प्रधानपञ्च हामीलाई सम्झाउन थाले । राजाको विरोध गर्ने, पञ्चायती व्यवस्थाको विरोध गर्ने कांग्रेस र कम्युनिस्ट अराष्ट्रिय तत्व हुन् भने ।

‘तिमीहरू जस्ता देशका कर्णधार युवा कांग्रेस र कम्युनिस्ट जस्ता अराष्ट्रिय तत्वतिर लाग्नु भनेको आफू वर्बाद हुनु हो, जेलमा सड्नु हो, देशलाई बर्बाद पार्नु हो । तिमरुको अखिल त झापातिरको नक्स्लाइट हो, झन् खतरा हो’, उनले भने ।

प्रधानपञ्चले आफ्नो भनाइ सिध्याएपछि एकछिन सन्नाटा छायो ।

‘ल, कुरा बुझ्यौ होइन ? अब व्यवस्थाको विरोधमा लाग्दैनौ नि ! कि के छ भन्नु ?’

फेरि कोही बोलेन ।

‘हैन यो अराष्ट्रिय तत्व भनेको चाहिँ के अरे हओ प्रधानपञ्चज्यू ?’ मसँगै पढ्ने एक सुरो साथीले सोध्यो ।

‘अराष्ट्रिय तत्व भनेको राष्ट्रको अहित चिताउने तत्व हो, यति पनि थाहा छैन ?’ मास्टरी शैलीमा प्रधानपञ्चले भने ।

‘अनि हामी सबै अराष्ट्रिय तत्व, तिमीमात्रै राष्ट्रिय तत्व ? सुहाउने कुरा गर्नु पर्छ नि !’ साथी रिसले चुर भएर करायो ।

‘प्रधानपञ्च मुर्दावाद !’ अर्को साथीले सुरू गर्यो नारा ।

त्यहाँ उपस्थित सबै युवाले ‘मुर्दावाद’ कराए । पछाडिबाट कसैले करायो–‘यो प्रधानपञ्चलाई ठोक !’

प्रधानपञ्च भागे । कोही उसलाई ढुङ्गा हान्न खोज्दै थिए । हामीले रोक्यौं । कचहरी सकियो । हामी लाखापाखा लाग्यौं । तुरुन्त हल्ला घर–घर आइपुग्यो, गाउँका सबै व्यवस्थाविरोधीलाई पुलिसले पाता कसेर लादैँछ ।

तुरुन्त हामी क्याम्पसे केटाहरू पोका पुन्तुरा कसेर लुक्दै छलिंदै काठमाडौं फर्कियौं ।

०००

२०४५ साल । कोशी अञ्चलाधीशको कार्यालय विराटनगर । वैशाखको गर्मी । पञ्चहरुको भीडभाड । तत्कालीन राजा वीरेन्द्र धनकुटा भ्रमणमा रहेकाले पूर्वका पञ्चहरुको ताहुरमाहुर खपिसक्नु थिएन ।

हतकडीमा सजिएका हामी चारजनातिर सबैको नजर परिरहेथ्यो । हाम्रो ‘अपराधी’ टोलीमा तारा, कृष्ण र म तीनजना विद्यार्थीभन्दा बढी आकर्षणको केन्द्र मेरा एक पाका दाइ वासुदेव थिए । निधारमा लामो चन्दन लगाएका धोती फेरेका ती दाइको हातमा हतकडी देख्दा सबैको कौतुहलको पारो चढ्नु अस्वभाविक थिएन । हामीलाई हेरेर खासखुस गरेको देखिन्थ्यो ।

एउटा उमेर पाकेको दौरा सुरुवाल कोट लगाएको पञ्चले दाइलाई सोधे– के कसुर गरेर हतकडीमा पर्नुभयो भाइ ?

दाइलाई आफ्नो कसुर थाहा थिएन । दाइकी छोरी पार्वती अखिलको राजनीतिमा भर्खरै समावेश भएकी थिइन् । उनी जनवादी गीतमा राम्रो नाच्ने भएकोले मोदनाथ प्रश्रित उपस्थित हुने महेन्द्र मोरङ्ग क्याम्पस विराटनगरको एक कार्यक्रममा पठाइदिनू भन्ने एउटा चिठ्ठी वासुदेव दाइको नाममा मैले लेखेको थिएँ ।

बाटैमा त्यो चिट्ठी प्रहरीको खानतलासीमा फेला परेपछि उनलाई दार्जिलिङ जान पोकापन्तुरा कस्दै गर्दा गाउँबाटै पक्राउ गरिएको थियो । हामीलाई राजकाज मुद्धा चलाउने तारतम्य मिलाइँदै थियो ।

आफ्नो अधिकांश समय दार्जिलिङ्गमा पुरेत्याईं गरेर विताउने दाइलाई देशको राजनीतिप्रति त्यति धेरै चासो थिएन । हामीले उनको सामुन्ने आक्कलझुक्कल पञ्चायतको विरोध गर्दा ‘यी देश लुट्ने डाका पञ्चहरू’ भनेर झनक्क रिसाउँथे । ‘त्यहीं दार्जिलिङमा कति राम्रो व्यवस्था छ’ भन्थे ।

हामी तीन विद्यार्थीलाई भेडेटारमा समातिएको थियो । धरान पुलिस हिरासतमा एकरात राखेर हामीलाई सार्वजनिक बसमा हत्कडी लगाएर इनरुवा ल्याइयो । पक्राउ परेकाको संख्या बढी र धरान पुलिस थानामा फलामे कतकडी कम हुँदा कतिलाई सनपाटको दाम्लोले बाँधेर ल्याइएको थियो । सार्वजनिक बसका यात्रुले हामीलाई घाँटी तानी तानी हेर्थे ।

दाइले ग्लानी, आक्रोश र अनभिज्ञतामिश्रित भाव देखाउँदै मतिर हेरे । मलाई त्यो पञ्चसँग बोल्न मन थिएन । मैले बोल्न अन्कनाइरहँदा हाम्रो हतकडी समाइरहेको पुलिसले भन्यो– राजकाज मुद्दा हजुर !

पञ्च बोलेन । ऊ उता फर्कियो । शायद उसले हामीजस्ता ‘अराष्टिय तत्व’सँग बढी बोल्नु उसका लागि खतरा हुन सक्थ्यो । उनको खाइपाइ आएको सुविधा गुम्न सक्थ्यो ।

आफूलाई राजकाज मुद्दा लाग्दैछ भन्ने पहिलोपटक सुनेका दाइको अनुहार घामलाई एक्कासी बादलले छेकेजस्तो अँध्यारो भयो । उनको भृकुटी गाँठो पर्यो । उनका ओठ फर्फराए । र, गोडा थर्थराए ।

उनले आकाशतर्फ नजर डुलाउँदै बोले– लौ बर्बाद भयो । मेरा जजमानले मलाई मार्छन् अब । पर्सि र निकोपर्सि तीनवटा सराद्ध भ्याउनु छ । भोलि त कुनै हालतमा सिलगुडी पुग्नु छ ।’

सबै पञ्चहरुले अञ्चलाधीशलाई धनुष्टङ्कार नमस्कार गरेर त्यहाँबाट हिँडे । अञ्चलाधीशको कठघरामा उभिने हाम्रो पालो आयो ।

दानबहादुर शाही कोशी अञ्चलाधीश थिए । राजाका आधिकारिक प्रतिनिधि । अति विश्वासपात्र । उनी भनेपछि सबै त्राहीमाम । पन्ध्र दिनसम्मको हिरासत बसाइपछि हामीलाई मुद्धा फैसलाको सिलसिलामा त्यहाँ लगिएको थियो । अञ्चलाधीशको कोठाको एक कुनामा हामी उभियौं । अञ्चलाधीशले डायरी पल्टाए । चस्मा मिलाएर एकछिन हाम्रो नाम खोजे । पालैपालो बयान लिन थाले ।

‘अँ, निर्मल भट्टराई, यता नजिक आऊ ।’

मेरो हतकडी समातेको पुलिसले उसको टबवल अगाडि लग्यो ।

मलाई शीरदेखि पाउसम्म एकटक हेरे ।

पुलिसले अघिल्लो रात मलाई बेस्सरी कुटेको थियो । अनुहार सुन्निएको थियो । अञ्चलाधीश कार्यालय छिर्दा कतै ऐनामा मेरो दुवै आँखामुनि कालो दाग देखिएको थियो । कनसिरी उखेलेको ठाउँ उक्सिएको थियो । अघिल्लो रात पटक–पटक पुलिसले ‘तेरो सिपी मैनाली कहाँ छ ?’ भन्दै मेरा कन्सिरीका रौं उखेलेको र निर्घात पिटेको हुनाले म राम्ररी बोल्न सक्ने अवस्थामा थिइनँ ।

‘हेर्दा त ओठ निचोर्दा आमाको दूध आउला जस्तो छ, तिम्रो गाउँको प्रधानपञ्चलाई किन लखेटेको ?’

‘जनतालाई दुःख दिएकोले ।’

उसको अनुहारमा रीस दौडियो ।

‘भक्तपुर क्याम्पस पढ्दा रहेछौ । क्याम्पसमा कत्तिको नेतागिरी गरिन्छ ?’

‘म भक्तपुर क्याम्पसको भर्खरै निर्वाचित स्ववियुको पदाधिकारी हुँ ।’

‘पदाधिकारी ?!’

उसले अनेकन प्रश्न गर्यो । मैले सतर्कतापूर्वक जवाफ दिएँ ।

‘श्री ५ महाराजधिराज र पञ्चायत व्यवस्थाको कहिल्यै विरोध गर्दिनँ भन्ने कागजमा सही गर्यौ भने आजै छाडिदिन्छु, सही गर्छौ ? नत्र जाकिन्छौ ।’ उसले अन्त्यमा सोध्यो ।

‘गर्दिनँ’ मैले तुरुन्त जवाफ दिएँ ।

मसँग पक्राउ परेका साथीहरु कृष्ण दाहाल र तारामान मादेनलाई पनि उसले मलाई सोधेजस्तै अनेकन प्रश्न गर्यो ।

अन्त्यमा चन्दनधारी दाइलाई उसको अगाडि लगियो ।

‘यी नक्सलाइटहरुको साथमा यो चन्दने बाहुन कसरी ?’

हामीलाई नक्सलाइट भनेर गाली गरेको सुनेपछि मेरा चन्दने दाइ झन् बढी डराए । उनकी छोरीलाई पत्र लेख्ने भएकोले मसँग दाइ झन् रिसाए । लाग्दथ्यो– मलाई उनी भित्रभित्रै ठूलै दागा धर्दैछन् । अनुहारमा उनको रीस छर्लङ्ग देखिन्थ्यो । दाइ अगाडि बढे ।

‘मलाई केही थाहा छैन हजुर’, दाइले हात जोड्न खोजे । हतकडी बज्यो ।

‘छोरीलाई आठ कक्षा पढ्दै कम्युनिष्ट बनाउने ? वाह !’ उसले दाइलाई थप थर्कायो ।

‘म त सधैं दार्जिलिङतिर पाती पढ्न जाने बाहुन हुँ हजुर, मलाई केही थाहा छैन । म यो घाँटीको कण्ठी समाएर भन्छु, मलाई केही थाहा छैन हजुर !’

हुन पनि उनलाई देशको राजनीतिको गहिराइ थाहा थिएन । यत्ति हो— उनी समाजमा व्याप्त गरीबी, शोषण, दमन अन्याय र अत्याचार मन पराउँदैनथे । आफ्नो वर्षभरको पुरेत्याईंले राम्ररी परिवार पाल्न नसकेकोमा भित्रभित्रै आफ्नै प्रकारको आक्रोश थियो । वर्गीय आक्रोश थियो । आफ्नो देशले पनि ‘उता’को जस्तो व्यवस्था गरिदेओस् भन्ने अपेक्षा थियो ।

‘अ पण्डित क्यान नेभर वी अ कम्युनिस्ट । कम्युनिस्टहरु भौतिकवादी हुन्छन्, उनीहरू धर्मलाई अफिम भन्छन् तर पण्डितहरु कहिल्यै भौतिकवादी हुन सक्दैनन् । बुझ्यौ ?’ उनले नजिकैको प्रहरीको हाकिमतिर फर्केर भने ।

‘यो कन्दने बाहुनलाई आजै छोडिदिनू । यी केटाहरुलाई राजकाज ऐनअन्तर्गत छ महिना जेल चलान गर्नू ।’

हामीलाई त्यसै दिन विराटनगर जेल चलान गरियो । जेलभित्र थुप्रै राजबन्दी थिए । दिन कटनीस्वरुप राजबन्दीका लागि बाहिरबाट लुकाएर ल्याइएका राता किताब पढिन्थ्यो । रुसी क्रान्ति, चिनियाँ क्रान्ति, नक्सलवादी आन्दोलन, अध्यात्मवाद र भौतिकवादबारे लामा-लामा बहस हुन्थे । ती बहसमा सामेल भएपछि मात्र त्यो अञ्चलाधीशको आशय प्रष्ट भयो ।