विशाल भट्टराईकी आमाको हृदयको विशालता : मेरो पैतालाले कीरै नमरोस्

८८ वर्षीया पवित्रा भट्टराई बिहे हुँदा जम्मा नौ वर्षकी थिइन् ।

सबैलाई थाहा छ, नौ वर्षको बच्चाले के के गर्न सक्छ ! सबैलाई थाहा छ, नौ वर्षको बच्चाको चेतना कुन हदसम्म छिप्पिएको हुन्छ !

यति कलिलो उमेरको बच्चाले राम्रोसँग लुगा लगाउन समेत जान्दैन, तर पवित्राले भने सिन्दुर नै लगाउनुपर्यो । यस्तो उमेरका बच्चाले आमाको काख छाडेको धेरै भइसकेको हुँदैन, तर पवित्राले जन्मघर नै छाड्नुपर्‍यो । यस्तो उमेरको बच्चाले बारीको गह्रासम्म नाघेका हुँदैनन्, पवित्राले भोजपुरबाट खोटाङसम्म नौ डाँडा काटेर जानुपर्‍यो ।

पवित्राको यो जीवन-कथा झ्वाट्ट सुन्नेहरुलाई दन्त्यकथाजस्तो लाग्न सक्छ । केटाकेटीले खेल्ने भाँडाकुटीजस्तो लाग्न सक्छ । अहिलेको नयाँ पुस्तालाई त एकादेशको कहानीजस्तो लाग्न सक्छ ।

तर, यो कहानीको हर एक प्रसंगहरुमा पवित्राको आँसु र रगतको बुँद मिसिएको छ । यो कहानीको हरेक खुड्किलोहरूमा पवित्राको अविश्रान्त गति छ । यो कहानीको हरेक अनुच्छेदमा पवित्राको हिम्मत र दुःखलाई झेल्ने साहसको प्रतिध्वनि छ ।

त्यसैले त ८८ वर्षको उमेरमा पनि पवित्रा ठमठम हिँडिरहेकी छन् । स्वास्थ्यमा कुनै जटिलता छैन । स्मरण शक्तिमा कुनै समस्या छैन । थाइराइड र प्रेसरलाई त उतायता गरेरै पचाइदिन्छिन् ।

०००

वि.सं. २००२ सालको कुरा हो ।

भोजपुरको सिक्तेलमा साथीहरूसँग खेलिरहेकी पवित्रालाई सिँगार्न सुरू गरियो । घरमा गाउँलेहरू भेला भएका थिए । आफन्त, नरनाता भेला भएका थिए । बेहुलीको लुगा लगाइदिन सुरू गरियो । केही गरगहना पनि पहिर्‍याइयो ।

केहीबेरमा पञ्चेबाजा बजाउँदै पितृप्रसाद भट्टराई दुलाहाको भेषमा जन्तीसहित आइपुगे । अनि त के चाहियो ! पवित्रालाई अन्माइयो ।

के कसो भइरहेको हो, पवित्रालाई थाहै थिएन । आमाले ‘बिहे हो’ भनेकी थिइन् । केका लागि के कारणले बिहे भएको हो, उनलाई थाहा थिएन । बस्, उनको बिहे भयो ।

बिहे भए पनि पवित्रा चार वर्ष जति माइतमै बसिन् । एक दिन बा-आमाले उनलाई भने, ‘अब आफ्नो घर जानुपर्छ ।’

‘आफ्नो घर’ भनेको कहाँ ?

बा-आमाले उनलाई सम्झाएपछि पो झसंग भइन्, उनको घर त एक दिनको बाटो टाढा खोटाङ बजारमा रहेछ । उनले जुन घरलाई घर सम्झिरहेकी थिइन्, त्यो घर त उनको माइत रहेछ । उनले सृष्टि चलाएर खानुपर्ने त पितृप्रसादको घरमा रहेछ ।

अनि उनी मन अमिलो बनाउँदै पितृप्रसादको घरतिर लागिन् ।

माइतमा पुल्पुलिनलाई बा-आमा थिए । बा-आमाको माया थियो । श्रीमान्‌को घरमा त सिर्फ दुःख र संघर्षको पहाड मात्रै थियो । जति चढे पनि नसिकने दुःखैदुःखको पहाड ८ दशकदेखि चढिरहेकी छन् । कहिले सकिन्छ त यो दुःखको पहाड ? उनैलाई थाहा छैन ।

खोटाङ बजारको घरमा घाम ताप्दै बिहेको प्रसंग सम्झिन्छिन्, ‘म त सानै थिएँ । बा-आमाले त्यहाँ जानुपर्छ भनेर पठाए । बा-आमाले पठाएपछि आउनैपर्‍यो, आएँ ।’

०००

खोटाङ बजारका गह्राहरूमा पवित्राका पाखुरी नघोटिए जमिन बन्जर बनेर जान्थे । अन्नका बिउसँगै उनको पसिना पनि जमिनमा पोखिनुपर्थ्यो । र, मात्रै भोक टार्ने अन्न फल्थ्यो । पितृप्रसादको पनि लेखापढीका पार्टटाइम जागिर सकिएको थियो । खोटाङ बजारबाट दिक्तेलमा अड्डा सरेपछि आर्थिक शिथिलता छाएको थियो ।

र पनि पवित्रा-पितृप्रसादले बच्चाबच्चीलाई स्कूल पठाइरहे ।

तीनजना छोरा, दुईजना छोरी । जेठी छोरीले अक्षरमात्रै चिनिन् । कान्छी छोरी एसएलसीसम्म पढिन् । छोराहरू सबैले पढे । जेठो र माइलो जागिरे बने । कान्छो छोरो विशाल भट्टराई राजनीतितिर लागे ।

‘जेठो र माइलोले पढेर जागिर खाए । विशालले चाहिँ जागिर खान मन गरेन,’ पवित्रा सुनाउँछिन्, ‘म जागिर खान्नँ, राजनीति गर्छु भन्यो । दाजुहरूले पनि छाडिदिनू भने । बाले पनि केही भनेनन्, मौन स्वीकृति दिए ।’

अहिले पवित्रालाई लाग्छ, विशालले राजनीतिको बाटो रोजेर ठीक गर्‍यो ।

भन्छिन्, ‘मेरो विशाललाई सारा मान्छेले चिन्छन् । जुन जिल्लामा गए पनि उसलाई नचिन्ने मान्छे हुँदैन । मान्छेले चिन्नु भनेको धेरै ठूलो कुरा हो नि ! नाथे सम्पत्ति भनेको केही पनि होइन, नाउँ ठूलो हो । विशालकै कारणले घरमा मान्छेहरू आइरहन्छन् ।’

०००

विशालका दाइहरूले पनि राजनीति गर्थे ।

२०४५ सालतिर माइलो पर्वत भट्टराई खरिदार थिए । अखिलमा पनि आवद्ध थिए । २०४५ सालको भारतीय नाकाबन्दीको वेला अखिलको पर्चा बाँड्ने क्रममा उसलाई प्रहरीले पक्राउ गर्‍यो । दुई महिनासम्म हिरासतमा राख्यो । धन्न जागिर चाहिँ खुस्किएन ।

‘माइलो छोरो पक्राउ पर्‍यो रे’ भनेको सुन्दा पवित्राको मुटु गाँठो परेको थियो । आमाको मन हो, छोराको हिरासत बसाइ सम्झेरै दुख्ने भइहाल्यो ।

‘हिरासतबाट छुट्यो रे’ भनेको सुन्दा उनको मुटुको गाँठो यसरी फुकिएको थियो कि मानौं वर्षौँदेखि पिँजडामा थुनिएको चरालाई कसैले खोलेर खुल्ला आकाशमा छाडिदिएको होस् । उनको मुटुको गाँठो यसरी फुकिएको थियो कि मानौं भोकाएको गाइको गलाबाट कसैले दाम्लो खोलिदिएको होस् ।

उनी सुनाउँछिन्, ‘त्यसपछि पो राजनीति अलिअलि बुझ्दै गएँ । राजनीति भनेको जनताको सेवा पो रैछ । अनि मलाई मेरो छोराहरुले हिँडेको बाटो मन पर्न थाल्यो । घरमा आए मान्छेहरुले पनि जनताकै भलोका कुरा गर्थे । अनि मलाई राजनीति मन पर्न थाल्यो ।’

उनको घरमा आएका मान्छेहरूले कहिले विभेदको कुरा गर्थे । कहिले महिला मुक्तिका कुरा त कहिले राज्यसत्ताले गर्ने दमनका कुरा गर्थे । कहिले समानताका कुरा, कहिले परवर्तनका कुरा त कहिले अधिकारका कुरा गर्थे ।

बाँझो खेतमा झरी परेजस्तो उनको चेतमा विशालसित आउने मान्छेहरूले गर्ने गफहरू घुस्थे । भोको पेटमा चामलका दाना परेजस्तो उनको दिमागमा विचारका दानाहरू पस्थे । फूलमा मौरी घुमेजस्तो उनको दिमागमा जनताको अधिकारका सवालहरू घुस्थे ।

घरमा अनेक समुदायका मान्छे आउँथे । अनेक खाले कुरा गर्थे । न जातका कुरा आउँथे, न विभेदका । सबैजना घरभित्र बसेर भाँतका गाँस हाल्दै समाजवादका गफ हाल्थे । यही माहौलका कारण पवित्राले थाहा पाइन्, ‘सबैभन्दा माथि विचार र सिद्धान्त हुने रहेछ ।’

‘त्यही कारणले होला, मलाई त घरमा मान्छेहरू आउँदा रमाइलो लाग्छ । मैले पहिलेदेखि नै घरमा आएका मान्छेहरूलाई खाना खुवाएकी छु,’ पवित्रा सुनाउँछिन्, ‘राजनीतिले देश दुनियाँ बुझ्न सघाउँदो रहेछ । मेरो विशालले राजनीति गरिरहेको छ । अझै गरिरहोस् । अझै राम्रो गरोस् भन्ने लाग्छ ।’

०००

पवित्राले राणा शासन भोगिन् । प्रजातन्त्र प्रत्यक्ष महसुस गरिन् । एक तन्त्रीय पन्चायी व्यवस्था पनि भोगिन् । बहुदलपछि माओवादी विद्रोह पनि सहिन् । राजा हटेको पनि प्रत्यक्ष देखिन् ।

नौ दशकमा सबैखाले व्यवस्था देखेकी पवित्रा भन्छिन्, ‘अहिलेकै व्यवस्था ठिक लाग्छ मलाई त । पन्चायतकालमा एक शासन थियो, राजाले जे भन्यो, त्यै फैसला हुन्थ्यो । अहिले जनताले जे भन्छन्, त्यही अन्तिम फैसला हुन्छ ।’

जनताले यसरी अधिकार प्राप्त गर्नुमा विशालको पनि अलिकति भूमिका छ कि जस्तो लाग्छ पवित्रालाई । किनभने विशाल पनि जनताकै अधिकारका लागि हिँडेको थियो भन्ने कुरामा विश्वास्त छिन् । त्यसैले त विशालले हिँडेको बाटोमा उनको साथ र समर्थन सधैं रहिरह्यो ।

२०५९ सालको घटना हो । खोटाङको छितापोखरीबाट विशाललाई माओवादीले नियन्त्रणमा लियो । तिजको दिन कार्यक्रमस्थलबाटै उठाएर लगे । भोजपुर र संखुवासभातिर पुर्याए । ४५ दिनसम्म उनी परिवारको सम्पर्कमा रहन सकेनन् । अन्य पार्टीका मुख्य नेताले गाउँ छाडेर भागे पनि विशाल भने गाउँमै थिए ।

गाउँमै बसेर माओवादीको कडा प्रतिवाद गरिरहेका थिए । यही कारण विशाललाई नियन्त्रणमा लिइएको थियो । त्यो घटना सम्झेर पवित्राको मातृत्व अचानक पग्लिन्छ, ‘त्यसवेला मान्छे मरेका मात्रै खबर आउँथे । कति रोइयो रोइयो नि ! विशालले धेरै दुःख पायो, तर हार खाएन ।’

हरेस नखानेहरुले नै मान्छेको माया पाउँछ भन्ने लाग्छ उनलाई । विशालले पनि हरेस नखाएकै कारण जनताको माया पाइरहेको हो कि लाग्छ उनलाई । जनताबाट भागेर हिँड्नेहरुले माया नपाउने पवित्राको नौ दशकको अनुभवले भन्छ । जनताबाट नभागेकैले पवित्राको विशाललाई साथ र समर्थन छ ।

‘विशालले चुनाव जित्यो । हार्यो पनि । जित्दाखेरि खुसी नै लाग्यो । हार्दाखेरि चाहिँ लाग्यो, राजनीति हो, सधैंभरि जित्नु भन्ने पनि हुँदैन । कहिले कसैले जित्छ, कहिले कसैले,’ पवित्रा हाँस्दै सुनाउँछिन्, ‘हार्दाखेरि दुःखी हुनैपर्ने कुरा छैन । जिते पनि हारे पनि विशाल मेरै छोरा त हो !’

०००

यो नौ दशक लामो पवित्राको जीवनको वहीखाताले भन्छ, उनले आजसम्म कसैको चित्त दुखाएकी छैनन् । कसैको कुभलो चिताएकी छैनन् । कसैलाई खराब भनेकी छैनन् । कसैको दुर्गति होस् भनेर कल्पनासम्म गर्दिनन् । आनी छोइङ डोल्माको गीतले भनेजस्तो, ‘मेरो पैतालाले किरै नमारोस् !’

उनी पितृप्रसादको घरभित्र छिर्दा नन्द, देवर नै आठजना थिए । सानिमा सासु र ससुरा थिए । अनि श्रीमान् थिए । सबैलाई सम्हाल्नुपर्ने अभिभारा पवित्राको किशोर काँधमा थियो ।

‘त्यसवेला बुहारी भनेको त मान्छेको ज्यानै होइन भन्थे । जे जे गरे पनि हुन्छ भन्थे । घरको काम नै धेरै हुन्थ्यो । र पनि सात आठ वर्षसम्म हामी सँगै बस्यौं’, पवित्रा सुनाउँछिन्, ‘त्यति धेरै परिवारभित्र रहँदा पनि मैले कसैको चित्त दुखाइनँ । कोहीसँग पनि नराम्रो भएन । यो बूढी यस्ती छे भनेर मान्छेले भनेको आजसम्म मेरा कानले सुन्न परेको छैन । मलाई देवरहरुले अहिले पनि आमाजस्तै मान्छन् । मेरा तीनजना बुहारीहरुले आजसम्म मलाई नराम्रो भनेका छैनन् ।’

आफ्नो यही स्वभाव छोराहरुमा सरेजस्तो लाग्छ पवित्रालाई । भन्छिन्, ‘विशालले अहिलेसम्म मान्छेको मन दुखाएर हिँडेको याद छैन मलाई । बरु सकेजति माया दिएको छ ।’

केही समयअघिको कुरा हो, विशालले पवित्रालाई रारा तालतिर घुमाउन लगेका थिए । तर, जुन ठाउँमा पुगे पनि राजनीतिकै कुरा हुने । मान्छेहरुले विशाललाई अलमल्याइदिने । जहाँ पनि विशाललाई चिन्ने मान्छेहरु मात्रै भेटिने । पवित्रा अवोध र निर्दोष भाषा बोल्छिन्, ‘मुगुमा त विशाललाई लिन मान्छेहरु नै आए । टाढाटाढाका मान्छेले मलाई विशालको आमा भन्दा खुसी लाग्छ । मैले जन्माएको छोरालाई त्यत्रा मान्छेले चिनेका छन् । उसले सबैको माया पाएको छ । त्यसरी माया पाउनु भनेको उसले पनि माया दिएरै त हो नि !’ उनी थप भन्छिन्, ‘विशाल अझैं ठूलो मान्छे होस् ।’

०००