‘आमा, सपना र ताराहरू’ पढेपछि…

‘आमा, सपना र ताराहरू’ पढ्न थाल्दाथाल्दै मलाई विदुषी, समाज सुधारक, ध्यान, ज्ञान र चिन्तनको ऊर्जाले तत्कालीन निरंकुश शासकहरूको विरूद्ध धावा बोल्नसक्ने एक साहसिक र पहिलो महिला संगठक विद्रोहीको रूपमा मैले पढेको, पढेर चिनेको योगमाया न्यौपानेको विशेष याद आइरह्यो । कृतिका प्रमुख पात्र आमा रामकुमारी न्यौपाने पटकपटक योगमायाको सम्मोहनप्रति स्वरूप झै बनेर जाग्यो ।

आमा रामकुमारी न्यौपानेको जन्म १९७० साल चैत ३० मा भोजपुरको गोगने अहिलेको टेम्केमैयुङ गाउँपालिकामा भएको थियो । साधक तर क्रान्तिकारी, सन्त तर विद्रोही योगमाया न्यौपानेको जन्म १९२४ सालमा भोजपुरको सिम्ले नेपालेडाँडा अहिलेको षडानन्द नगरपालिकामा भएको हो । योगमायाको ५ वर्षकै उमेरमा बाल विवाह, रामकुमारीको ११ वर्ष लाग्दैको उमेरमा बालविवाह । १९९५ सालमै भोजपुर मझुवामा ठूलो यज्ञको आयोजना गरी लैंगिक विभेद, जातीय विभेद, श्रमको आधारमा विभेद, सामाजिक शोषण, दमनका विरुद्ध तत्कालीन राणा शासकलाई हुँकार गर्न अग्नि समाधि लिन योगमायाले अनुयायीहरूसमेतलाई आह्वान गरेको समय होस् या त्यसपछि शासकहरूले हताहत पारी योगमायालगायतलाई बन्दी बनाएको समय होस् या १९९८ सालमा ६८ जना अनुयायीसमेतलाई सहजै जल समाधि लिनसक्ने गरी भक्ति साधना, अध्यात्म चिन्तनमार्फत महिलाहरूलाई संगठित बनाइरहेको स्थिति होस् । उही समयमा आमा रामकुमारीले भने घरगृहस्थीको बुहार्तन घुटघुटी पिउँदै हुनुहुन्थ्यो एक छोरी, बुहारी, श्रीमती र आमाको रूपमा ।

योगमाया न्यौपानेले अरुणको उर्लंदो भेलमा जल समाधि लिँदा आमा रामकुमारी न्यौपानेको उमेर लाउँलाउँ-खाउँखाउँलाग्दो २८ वर्षको उर्लंदो रहरहरूमा हिँड्दै थियो । तुलसीको कण्ठी लगाएर अध्यात्म चिन्तन, कीर्तन र तीर्थाटन गर्ने आमा रामकुमारी न्यौपाने र योगमाया न्यौपानेको किन भेट भएनछ झैं लागिरह्यो । हुन त आमा रामकुमारी न्यौपानेले ११ वर्षकै उमेरमा ओखलढुंगा माम्खाका १४ वर्षीय शिवराज पोखरेलसँग विवाह भई ओखलढुङ्गाको माम्खा पुगेपछि जीवनमै मुस्किलले २ पटकमात्रै माइती गोगने पुगेको भन्ने छ ।

उहाँले आफ्नो पढाइलेखाइ र इलममा लागेका तन्नेरी छोराहरूलाई आफू एक्लो भएँ भनेर जनकपुरबाट बोलाउनुभएन, झापाबाट पनि बोलाउनुभएन । बरु आफैं जानुभयो पालैपालो छोराहरूको गुँडमा मातृ वात्सल्य बोकेर ।

स्वयम् लेखक ईश्वर पोखरेलले पनि आफ्नो अति प्यारो ममतामयी आमाको माइती (आफ्नो मावलघर) आमा बितेको १९ वर्षमात्रै जीवनमा एक पटक पुग्न पाएको भावुक स्मरण गर्दै लेख्नुभएको छ । जतिबेला आमा रामकुमारी जन्मीहुर्की अन्मिएको त्यो घर अरु कसैको निजीत्व भैसकेको विषयले निकै तिखो सन्नाटा दिएको थियो मलाई । यदि आमा रामकुमारी बोल्न, हिँड्न सक्ने अवस्थामै मेरो संगत हुन पाएको भए, म कतिकति कुराहरू गर्थे होला, योगमायाको जन्मघर र कर्मका बारेमा कति विध्न बातचित गर्थें हुँला भनेर यतिबेला मन हुटहुटी भइरहेको छ ।

जीवनलाई सदैव साधना बनाउनुभयो, चाहे हुर्केका सन्तानहरू क्रमशः आफ्नो अध्ययन तथा वैयक्तिक जीवन निर्वाह गर्न तथा कामकाजका लागि घर छाड्दै गएपछि एक्लो भएको अवस्था होस्, चाहे रोगी श्रीमानको निधनपश्चातको शोक वैराग्यको समय होस्, चाहे आफैंले जन्माएका सन्तानहरू आफ्नै अगाडि मृत्युवरण गर्दाको वेदनाको समय होस्, दृढ मनोबलले आफू र आसपासका सबै आफ्नालाई समेत सम्हाल्नसक्ने आमाको अक्षुण्ण अवस्थालाई साधनाको अनुपम ऊर्जा भन्नुपर्दछ । बाल्यकालदेखि काम र जिम्मेवारीहरूलाई नै साधना मान्नुभयो र आफ्नो चेतन समयदेखि नै अध्यात्म चेतलाई आफ्नो सहनशीलताको दक्ष ऊर्जा बनाउनुभयो ।

उहाँले आफ्नो पढाइलेखाइ र इलममा लागेका तन्नेरी छोराहरूलाई आफू एक्लो भएँ भनेर जनकपुरबाट बोलाउनुभएन, झापाबाट पनि बोलाउनुभएन । बरु आफैं जानुभयो पालैपालो छोराहरूको गुँडमा मातृ वात्सल्य बोकेर । समानताको लडाइँमा कलिलैमा लागेका क्रान्तिकारी कान्छा छोरालाई पनि क्रान्तिको बाटोबाट अलग हुन हौस्याउनुभएन । त्यतिबेलाको अशिक्षित समाजमा पनि शिक्षाको घामबाट आफ्ना सन्तानहरू कोही पनि वञ्चित नहोऊन् भनेर अध्ययन अध्यापनका लागि गर्नुभएको त्याग र सत्कर्मले कति ठूलो आयतनको चेतना आमासँग रहेछ भनेर बुझ्न सकिन्छ । आमा हुनुको महानता परिवारभित्रका अन्य कुनै नाता वा सम्बन्धले न बुझ्नसक्छ न त पक्रनसक्छ ।

काम र जिम्मेवारीलाई नै साधना सम्झनुभयो, कर्तव्यलाई नै साधना सम्झनुभयो र आफ्नो धार्मिक, आध्यात्मिक संस्कारलाई दह्रो, धारिलो, उच्च नैतिक साहसको सहस्र स्रोत बनाउनुभयो । आमा रामकुमारीले अनेक अवयवलाई धैर्यका साथ पक्रँदै एउटा सकुनको आगतको प्रतीक्षामा गरेको एकल साधना बहुत साहसिक लाग्यो । आमा रामकुमारीका सपनाहरूको किरिङमिरिङ धर्काहरूलाई परिणाम ल्याउने गरी गरिएको अधीर संघर्षको साधना । कान्छा सन्तानको रूपमा लेखक ईश्वर पोखरेलसँगको विशेष माया, आशा, भरोषा त पुस्तकभरि आउने नै भयो, तर पनि अवतारी लामाकोमा लामो समयको यात्राका साथ मरणासन्न छोरालाई थाङ्नामा बेरेर उपचारका लागि पुर्‍याएको र यस कार्यका लागि बस्नेतनी आमैले गर्नुभएको सहयोग निकै हृदय छुने गरी प्रस्तुत भएको छ ।

आमाको छोरो गाउँमै रहोस् भन्ने मनोविज्ञान, छोरा गाउँमै आमा सँगसँगै खेल्दै र रमाउँदै गाउँकै स्कूलबाट एसएलसी दिन पाइयोस् भन्ने मनोविज्ञान र जनकपुरमा कक्षा ८ सम्म पढाउँदै अभिभावकत्व लिइरहनुभएका दाइको कक्षा ९ पूरा नपढी कक्षा १० मा फड्को मार्दा भोलि एसएलसीमा परिणाम राम्रो आउन नसक्ने मनोविज्ञान !

कक्षा ८ उत्तीर्ण गरिसकेपछि पहाड घर माम्खा पुगेको र पछि पढाइकै कारण फेरि जनकपुर दाइकोमा जाने मनस्थिति बनाइरहँदा आमाले ‘मलाई छाडेर जाने र कान्छा’ भन्नुभएपछि आमालाई छाड्न नसकेको, त्यसपछि माम्खा गाउँकै स्कूलमा आमाले भन्नुभएपछि कक्षा ९ मा भर्ना हुन पाएको, ९ मा पढ्दापढ्दै कक्षा पूरा नहुँदै मास्टरले पढाइ राम्रै छ भनेर १० कक्षा चढाएको र टेस्ट परीक्षामा स्कूलभरिमै उत्कृष्ट भएको र यस कुराले आमाको खुशीमा आफूले लिएको आनन्द र अब एसएलसी पहिलो ब्याच विद्यार्थीको रूपमा सोही विद्यालयबाटै दिन पाउने कुराले गद्गद् भएको, तर अन्त्यमा जनकपुरबाट दाइले पढाइ बिग्रन्छ, त्यसरी कक्षा नाघेर एकै पटक १० मा पढ्न सकिँदैन जनकपुरमै आउ भन्नुभएपछि आफ्नो माम्खा स्कूलकै पहिलो ब्याचको एसएलसी दिने विद्यार्थी हुने चाहना पूरा हुन नसकेको विषय मीठो स्पर्शी मनोविज्ञान लाग्यो ।

आमाको छोरो गाउँमै रहोस् भन्ने मनोविज्ञान, छोरा गाउँमै आमा सँगसँगै खेल्दै र रमाउँदै गाउँकै स्कूलबाट एसएलसी दिन पाइयोस् भन्ने मनोविज्ञान र जनकपुरमा कक्षा ८ सम्म पढाउँदै अभिभावकत्व लिइरहनुभएका दाइको कक्षा ९ पूरा नपढी कक्षा १० मा फड्को मार्दा भोलि एसएलसीमा परिणाम राम्रो आउन नसक्ने मनोविज्ञान ! एउटै मान्छेको सफलताको लागि केन्द्रीकृत फरक-फरक आसयका मनोविज्ञानहरू कति रोचक !

सबैका लागि कान्छो सन्तान अलि नजिक र सधैं सानो त लाग्छ नै । व्यवस्थाको विरुद्ध, तत्कालीन शासकहरूकै विरुद्ध भूमिगत भइसकेका आफ्ना नौजवान छोराप्रति आमाको मनोदशा कस्तो हुन्थ्यो होला ? त्यो अनुमान गर्न नै सक्दैनौं । क्रान्तिको समय, सरकार नै शत्रु भएको समय, अनि किशोरवय, त्यस्तो बेलामा आउने सबैभन्दा बढी माया गर्ने, देखभाल गर्ने व्यक्ति आमाको याद कति आउँथ्यो ? कसरी, कुन बेला आउँथ्यो ? कसरी भेट हुन्थ्यो र कस्तो भलाकुसारी हुन्थ्यो होला ? आमा भएरै छोराले लेखेका कथ्य रोचक रूपमा पढ्न पाउँदा दुवै पात्रप्रति उच्च सम्मान जागृत हुन्छ ।

आजको पुस्तालाई कुनै लोकका चामत्कारिक कथा जस्तो लाग्नसक्छ गोगने र माम्खा, जनकपुर र झापा अनि काठमाडौंसम्मको आमा रामकुमारीको सन्तानप्रतिको सन्ताप यात्रा !

११ वर्ष लाग्दै गर्दाको किशोरवयमा अन्मिएकी आमा रामकुमारी न्यौपानेले १९९० सालमा २० वर्षको कलिलो उमेरमा पहिलो सन्तान जन्माएसँगै २०१० चैत २५ मा कान्छो सन्तान जन्माइरहँदाको समयसम्म १२ सन्तानको आमा भइसक्नुभएको थियो । जीवनको भर्भराउँदो उमेर २० देखि ४० वर्षसम्म गर्दा करिब २० वर्षको अवधि आमाले सन्तानलाई नै जन्माउँदै, जन्मिएकाहरूलाई हुर्काउँदै घरको सारा बुहार्तन सम्हाल्दै अनि त्यहीबीचमा पतिको शोकलाई समेत सम्हाल्दै स्पाती भइसक्नुभएको थियो । सन्तानको स्याहारसम्भार, अध्ययन अध्यापनमात्रै होइन, आफैंले जन्माएका केही सन्तान आफ्नै अगाडि अल्पायुमै गुमाउनुपर्दाको धैर्य पढ्दा लछप्प हुन्छ छाती !

आजको पुस्तालाई कुनै लोकका चामत्कारिक कथा जस्तो लाग्नसक्छ गोगने र माम्खा, जनकपुर र झापा अनि काठमाडौंसम्मको आमा रामकुमारीको सन्तानप्रतिको सन्ताप यात्रा ! त्यो समयको आभा बोक्नुभएकी रामकुमारी आमा र आज हामीले भोगिरहेको समयको जीजीविषा कतै पनि मेल हुनैसक्दैन । धन्य धन्य साहसिक आमा !

लेखक ईश्वर पोखरेल यतिबेला नेकपा एमालेको वरिष्ठ उपाध्यक्ष हुनुहुन्छ । पूर्वउपप्रधानमन्त्री/मन्त्री, सांसद (प्रतिनिधिसभा र राष्ट्रियसभा) भइसक्नुभएको प्रतिष्ठित व्यक्ति हुनुहुन्छ नै । ‘आमा, सपना र ताराहरू’ मा भने उहाँको प्रारम्भिक राजनीति, अध्ययन, पारिवारिकता र भूमिगत क्रान्तिकारी राजनीतिका संघर्षशील पाटोहरू पढ्न बुझ्न पायौं, चीन भ्रमणको स्मरण होस् या आमाले बुहारी भेट्नुहुँदाको प्रसङ्ग होस्, सलल शब्दहरू सरल लयमा बगेका छन् । आजको पुस्ताले यो किताब एक पटक पढ्दा सकारात्मक ऊर्जा प्राप्त हुन्छ । संघर्षशील आमा रामकुमारी न्यौपाने पोखरेलको संघर्षशील छोरा लेखक ईश्वर पोखरेललाई क्विन्टल बटालियन शुभकामना ! अरु नयाँ नयाँ धारिलो कृतिहरूको अपेक्षा !