विराटनगर भिडन्तमा जीबी र सीबीले राणाको गोलीबाट यसरी जोगाए बीपीलाई

काठमाडौं । नेपाली कांग्रेसको मुक्ति सेनाले विराटनगर कब्जा लगभग गरिसकेको थियो । क्षति कम गरेर राणालाई आत्मसमर्पण गराउने लाइनमा थिए पूर्वी कमाण्ड प्रमुख बीपी कोइराला । त्यही भएर कर्नेल उत्तमविक्रम राणालाई माइकमा आग्रह गर्दै बीपीले भनेका थिए, ‘कर्नेल साहेब ! तपाईँका छेउमा मेरो आवाज पुगेको छ भने केही बेरका लागि फायरिङ रोक्न लगाउनुहोस् ।’

बीपीले माइकिङमा नरमता देखाउँदै थपेका थिए, ‘हामी राणातन्त्रका विरोधी हौं तर राणाका शत्रु होइनौं । मुक्ति सेनाका धेरै प्रमुखहरु राणा परिवारकै सदस्य छन् । तपाईँ जस्ता योग्य र अनुभवी प्रशासक नेपालको जुनसुकै सरकारका लागि पनि आवश्यक पर्नेछ ।’

बीपीले भेट्ने कुरा पनि गरेर आग्रह गरेका थिए, ‘तपाईँ आफ्नो किल्लाबाट अङ्गरक्षको एउटा समूहसँग बाहिर निक्लिएर हुलाक कार्यालयको बार्दलीमा आउने कृपा गर्नुहोस् । म पनि अगाडि आएर त्यही ठाउँ पुग्नेछु, यदि तपाईँ चाहनुहुन्छ भने ।’

विश्वबन्धु थापा नेपाली कांग्रेसबाट राजा महेन्द्रले २०१७ को ‘टेकओभर’ पछि कांग्रेसबाट अलग भए । उनी राष्ट्रिय पञ्चायतको प्रथम अध्यक्ष पनि भएका थिए । उनै थापाको ‘पञ्चायत’ सम्बन्ध सात सालबाटै भएको रेणुले लेखेका छन् ।

बीपीको कुरा अनुसार सुनुवाइ पनि भयो । दोहोरो भिडन्त रोक्ने र सेतो झण्डा देखाउने काम भयो । राणाको तर्फबाट पर भित्ताबाट सेतो झण्डा आयो । मुक्ति सेनाले पनि सेतो झण्डा देखायो । अब युद्ध रोकिने छाँट देखियो । तर, राणाले गद्धार गरे । मेसिनगनबाट पटट… गोली बर्साउन थाले । मुक्ति सेनाले राणाले काठमाडौं पढाएको आकाशवाणी ‘इन्टरसेप्ट’ गरेर सुन्दा राणा भन्दै थिए, ‘हामीले बीपीलाई सिध्याएका छौं । हो हो … घाइते मात्रै भएका होइनन् । समाप्तै पारिए । निश्चित हो । बीपी मारिएकै हुन् । हामीले बीपीलाई मार्‍यौं ।’

मुक्ति सेनाको लागि विराटनगरमा आकाशवाणी स्थापना गर्न सहयोग गरेका तथा विराटनगर मोर्चालाई प्रत्यक्ष हेरेका फणीश्वरनाथ रेणुले सन् १९७७ मा प्रकाशन भएको हिन्दी भाषाको पुस्तक ‘नेपाली क्रान्ति कथा’ मा यस्तो लेखेका छन् । गत शनिबार उक्त किताबको नेपाली अनुवाद ‘सात सालको कथा’ को नाममा नेपालयले सार्वजनिक गर्‍यो । तुलसी भट्टराईले अनुवाद गरेको किताबमा रेणुले बीपीलाई धोका दिएर राणाले मार्न खोजेको तर उनी बचाइएको बारेमा रोचक लेखेका छन् ।

पुस्तकको सातौं अध्यायमा बीपी कसरी जोगिए भन्ने सवाल जोड्दै भनिएको छ, ‘याक्थुम्बा र सीबी सुब्बा दुवैले तत्कालै बीपीलाई अङ्कमाल गरेर यन्त्रचालित मेसिनले जसरी ट्रेन्चभित्र झारे र जमिनमा सुताए ।’

आफैँलाई मार्न खोज्नेको ज्यान बचाउने बीपीसँग रोए कर्नेल राणा

सेतो झण्डा उठाएर पनि बीपीतर्फ गोली हानेर काठमाडौंमा बीपी मारियो भन्ने सन्देश पठाएका कर्नेल उत्तमविक्रम राणाको परिवारलाई जोगाउन बीपी आफैं सक्रिय भएका थिए । बीपीमाथी गोली चलाइएपछि मोर्चा कमान्डर जीबी याक्थुम्बा र सीबी सुब्बाले निर्णायक आक्रमण गरे । आक्रमणमा एक लास मुक्ति सेनाले घिस्याँउदै ल्याए । बीपीले थाहा पाए त्यो कर्नेल उत्तमविक्रमण राणाका साइँला पुत्र सुदर्शनशमशेरको शव हो । त्यसपछि बीपी उत्तम विक्रमको घरमा पुस्ने ढोकामा हात फैलाउँदै भन्न थाले– ‘स्टप फायरिङ ।’

कर्नेल परिवारै सखाप हुने अवस्थमा बीपीले आश्वस्त बनाउँदै सबै सुरक्षित हुने बताए । तर, उनीहरू मुक्ति सेनाले बन्दि हुने पनि सुनाए । ज्यान जोगिने निश्चित भएसँगै उत्तमविक्रमका आँशु थामिएनन् । उनी भन्न थाले, ‘प्रभु ! हजुर त साक्षात् देवता हुनुहुँदो रहेछ । म देवहत्या, ब्रह्महत्या गर्न तम्सिएको थिएँ । मलाई माफी गर्नुहोस्, म अपराधी हुँ ।’

युद्धमा दयालु सुवर्णशमशेर

मुक्ति सेनाका कमान्डर इन चिफ अर्थात् ‘सर्वाधिनायक मेजर जनरल’ सुवर्णशमशेर पनि युद्धमा दयालु देखिएको रेणुको युद्ध वर्णनले देखाउँछ । जीबी याक्थुम्बाले काठमाडौंबाट आएका राणाका सैनिकहरुलाई धराप थापेर मार्ने योजना सुनाउँछन् । दोस्रो विश्व युद्धमा प्रयोग गरिएको यो चर्चिच युद्ध तरिका सुवर्णशमशेरले मान्दैनन् । उनी जीबी याक्थुम्बलाई सम्झाउँदै भन्छन्, ‘हामीले अर्को दुश्मन देशसँग लडाइँ गरेका होइनौँ । हामी त आफ्नै देशभित्रको निरङ्कुश व्यवस्थासँग लड्दैछौँ । तिनै सैनिक भोलि हाम्रो काममा आउँछन् । निर्दोषहरूको हत्या गर्नु हुँदैन । हामी त मुक्तिसङ्ग्रामी हौँ ।’

मुक्ति सेनामा भारतीयको उपस्थिति र ‘कोइराला भनेको के हो’ भन्दै पत्रकारको प्रश्न

७ सालको क्रान्तिमा होमिएको मुक्ति सेनामा भारतका धेरै अनुहार थिए । जसमा एक लेखक फणिश्वरनाथ रेणु थिए । बीपी पिता कृष्णप्रसाद कोइरालाले संचालन गरेको विद्यालयमा प्रारम्भिक शिक्षा लिएका रेणु तारिणिका साथी थिए । रेडियो प्रजातन्त्र नेपालका एक संस्थापक थिए । भारतीय साहित्यका एक नोटेट नाम रेणुबारेमा बीपीले लेखेका छन्, ‘रेणु पनि क्रान्तिमा सहभागी भए र मुक्ति सेनाको बर्दीमा मसँगै बन्दूक बोकेर लडाइँमा होमिए । त्यही बेला उनले नेपाली कांग्रेसको प्रचारप्रसार तथा प्रतिबन्धित आकाशवाणी विराटनगरमा स्थापना गर्न महत्वपूर्ण भूमिका पूरा गरेका थिए ।’

सुभासचन्द्र बोसको ‘आजाद हिन्द फैज’का चर्चित लडाकु पुरनसिंह मुक्ति सेनाका मेकानिक थिए । गुरिल्ला युद्धका प्रशिक्षक भोला चटर्जी भारतकै थिए । वनारस विश्वविद्यालयका भारतीय विद्यार्थी दशरथ चौधरी तथा कयौँ भारतीय समाजवादीहरू आएका थिए । जीबी याक्थुम्बाको फौजमा मात्रै २५ जना समाजवादीहरू भएको रेणुले लेखेका छन् । पूर्वी मोर्चामा भारतको पूर्णिया जिल्लाका १५० सामाजवादीहरु आएका थिए ।

बीपीले माइकिङमा नरमता देखाउँदै थपेका थिए, ‘हामी राणातन्त्रका विरोधी हौं तर राणाका शत्रु होइनौं । मुक्ति सेनाका धेरै प्रमुखहरू राणा परिवारकै सदस्य छन् । तपाईँ जस्ता योग्य र अनुभवी प्रशासक नेपालको जुनसुकै सरकारका लागि पनि आवश्यक पर्नेछ ।’

कोलकाताबाट तारापद बाबु तथा अर्का समाजवादी मधुसुधन सिंह भारतीय नै थिए । कोसी नदी क्षेत्रको मुक्ति सेना कमान्डर कुलदिप झा पनि भारतीय । यो सवाल मुक्ति सेनालाई पत्रकारहरुले सोधेका थिए । जवाफमा प्रचार अधिकारीले भनेका थिए, ‘पत्रकार महोदय ! यसअघि तपाईँले यो प्रश्न किन नसोधेको ? कृष्णप्रसाद कोइरालाले भारतीय स्वतन्त्रता सङ्ग्रामका लागि जीवन किन अर्पण गरे ? उनका छोराहरूले किन भारतीय स्वतन्त्रता लडाईँमा जेलयातना रोजे ?’

कोइरालाबारेमा पनि पत्रकारहरूले प्रश्न थियो– ‘धेरैजसो गुरिल्ला दलपतिहरुको नामसँग कोइराला जोडिएको छ । यो कोइराला भनेको के हो ? कमरेड भनेजस्तै कुनै शब्द हो कि ?’

सात सालबाटै ‘पञ्चायत’ मा जोडिएका थिए विश्वबन्धु थापा

विश्वबन्धु थापा नेपाली कांग्रेसबाट राजा महेन्द्रले २०१७ को ‘टेकओभर’ पछि कांग्रेसबाट अलग भए । उनी राष्ट्रिय पञ्चायतको प्रथम अध्यक्ष पनि भएका थिए । उनै थापाको ‘पञ्चायत’ सम्बन्ध सात सालबाटै भएको रेणुले लेखेका छन् । रेणुले नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रमा नेपाली कांग्रेसको सत्ता स्थापना बनाउन पन्चायतको कल्पना गरिएको कुरा जोडेर त्यसो गर्न भारतबाट प्रशिक्षक नरसिंह मण्डल ल्याइएको बताएका छन् ।

उनले पञ्चायतसँग विश्वबन्धुको सम्बन्ध जोड्दै लेखेका छन्, ‘नागरिक सुरक्षा समितिका दुई प्रमुख अधिकारी शिवहरि र विश्वबन्धुको संयुक्त सुझावअनुसार छिटै नै ग्राम पन्चायत तालिम शिविर चलाउने र प्रशिक्षित कार्यकर्तालाई मात्र ग्राम पन्चायतको सङ्गठनका लागि गाउँ-गाउँ पठाउने निर्णय हुन्छ ।’