डियर साइकल !

मैले पहिलो पटक कहिले साइकल चढेँ ठ्याक्कै याद छैन । बरु ४ वर्षको हुँदा मोटरसाइकल पहिलो पटक चढेको सम्झना छ । सायद त्यो मोटरसाइकल सवार मेरोमात्रै होइन, मेरो बुवाको पनि पहिलो पटक थियो । म बिरामी हुँदा साँझमा पाहुना आउनुभएका फुपाजूको मोटरसाइकलमा चढेर दमक ठाकुर ‘डाक्टर’ कहाँ गएका थियौं ।

अँ, साइकल सिक्दाको एउटा पल चैँ याद छ । बुवाको अग्लो, ठूलो साइकल सीटमा बसेर खुट्टा नपुगेपछि सीटमा काखीले च्यापेर ‘तल’बाट साइकल सिकियो । म स्पिड साइकल कुदाइरहेका बेला सहपाठी मदनले दौडिएर आएर ब्रेक समाइदियो, म झ्याप्पै लडेँ । घुँडा पिल्सियो । त्यही कारण उसको र मेरो ४-५ वर्ष बोलचाल नै भएन ।

तराईमा जन्मिएको मान्छे । सबैतिर समथर जमिन । घरैअघि सहायकस्तरको राजमार्ग, ग्राभेल । जोर वर्षको हुनुअघि नै साइकल कुदाउन प्रलय मन पर्ने ! कोही पाहुना साइकल लिएर आए कि आँखा छलेर फुत्तै दौडाइहाल्ने चलन थियो । ठूला मान्छेले हम्मेसी नदिने, तर अलि हुर्किएपछि साइकल जीवनमा अभिन्न बनेर सँगसँगै हिँड्यो । अर्थात् हिँडायो, कुदायो । सीटमा बसेर साइकल कुदाउनु भनेको जवान हुनु हो भन्ने भाष्य थियो, दौंतरीहरुमा । त्यसैले खुट्टाले दुवै पाउदानीमा एकैसाथ नभेटे पनि दायाँ-बायाँ पालैपालो पाउदानी घुमाउन चाक उचाल्दै–कम्मर घुमाउँदै साइकललाई गति दिन आतुर हुन्थ्यौं ।

साइकल र तन्नेरी

विद्यार्थी अर्थात् तन्नेरीकालमा त साइकल सानको मानक नै थियो । १० कक्षा पढ्दासम्म कसैले साइकल लिएर आयो भने उसको स्तरै अलग । ९ र १० कक्षामा पढ्ने चैँ केहीले साइकल ल्याउँथे । आफूलाई पनि साइकल लिएर जान पाए त ‘राजै’ होइएला भन्ने लागिरहने । त्यसैले बुवा कतै पाहुना गएका दिन पर्‍यो भने आमासँग झगडा गरेर पनि साइकल उम्क्याइहाल्ने ।

हिरो रेन्जर, हेन्डल घुमेको, गियरवाला, चेनकभर छोपिएको चाइनिज साइकल त ओहो ! चौपट्टै सान हुने । बिग्रिएका क्यासेटको रिलको मुठो बनाएर हेन्डलमा सजाएपछि फिर् फिर् पार्दै कुदाउँदा उल्कै आनन्द ! डटपेनको खोललाई एक सेन्टीमिटर जतिको टुक्रा पार्ने र मध्य भागमा ब्लेडले चिर्ने अनि प्रत्येक स्पोकमा घुसाउने । त्यसपछि त साइकल चलाउँदा आउने ‘खिटीटीटी’ आवाजले वायुपङ्खी नै बनाइहाल्ने नि ! ५ रुपैयाँ गोटा पर्ने प्लास्टिकका फूल दुवै चक्काका बीचमा सजाउन र रिङ पुछ्ने ब्रस पनि टाँसेपछि त दोमुखातिर हान्निहाल्न मन पर्ने । कैयौं पटक हुल बाँधेर पुगियो माई मेला र दोमुखा साइकलमै ।

सीटमा बसेर साइकल कुदाउनु भनेको जवान हुनु हो भन्ने भाष्य थियो, दौंतरीहरुमा । त्यसैले खुट्टाले दुवै पाउदानीमा एकैसाथ नभेटे पनि दायाँ-बायाँ पालैपालो पाउदानी घुमाउन चाक उचाल्दै-कम्मर घुमाउँदै साइकललाई गति दिन आतुर हुन्थ्यौं ।

कलेज जीवनमा चाहिँ साइकल बाध्यता पनि थियो । बिहानको ५ बजे नै घरबाट हिँड्न पर्ने । सरकारी-सामुदायिक कलेजमा अझै त विद्यालय बसको चलन छैन, सवा २ दशकअघि झन् के हुनु ! दही चोकदेखि केर्खा झण्डै आधा घण्टा लाग्ने बाटो उछिन-पाछिनले आधा अवधिमा पु¥याउँथ्यो । त्यस बेलाको सहपाठी लीलाको भने साइकल औधी प्यारो । पाडाजुङ्गीको मेकानिक पसलमा दिनैपिछे नट कस्नुपर्ने र पुछ्नुपर्ने । उसको चैँ सिङ घुमेको साइकल थियो, त्यसैले अलिक सान पनि थियो । हाम्रो चैँ उही परम्परागत साइकल । खेतमा मल लैजान पनि हुने, मिलमा धान बोक्न पनि हुने !

साइकल र म

२०५७ सालको एसएलसीपछि मलाई व्यवसायिक जीवनमा जोडिने अवसर मिल्यो । अर्थात् बाध्यता आइपर्‍यो । सीप सिक्नुपर्छ, पछि कमाउने हुनुपर्छ भन्ने भएपछि घरदेखि दमक ५ किलोमिटर बिहान-बेलुका धाउनु मामुली थियो । ६ महिना काठमिस्त्री काम गर्दा-सिक्दा होस् कि केही समय छापाखानामा मेशिन चलाउँदा अथवा पेन्टिङको काम गर्दा-सिक्दा दिनहुँ साइकलले सघाउँथ्यो ।

त्यसै बेलादेखि दैनिक २० किलोमिटर जतिको दुरीमा सहकारी संस्थामार्फत दूध ढुवानी गर्ने जागिर मिल्यो, तर समस्या साँझको बोक्नुपर्ने ! रंगपुर-मियाटोलीदेखि गुरुङ चोक-गेउरिया-पाडाजुङ्गी हुँदै केर्खाको चिस्यान केन्द्रसम्म । मासिक कमाइ १ हजार देखि १२-१३ सय हुने । एउटा व्यवसाय थियो अर्थात् आम्दानीको बाटो थियो, दूध ढुवानी । त्यस बेला प्रारम्भिक आम्दानी र स्वरोजगारीको जग बसाल्न साइकलले ठूलो साथ दियो । ४०-५० देखि १०० लिटरसम्म दूध भेला पार्दा र पुर्‍याएर फर्कंदा सामान्यतया रातको ८ बज्थ्यो ।

वर्षायाममा रंगपुरको कजवेमा दूधको भारीसहितको साइकल बगाउँदा बटुवाले साथ दिन्थे । एक साँझ दूध लैजाँदै गर्दा भारीसहित साइकलको धुरा भाँचिँदा १५ लिटर जति दूध पोखियो, बाँकी केही भएन । त्यसपछि पनि साइकलले निरन्तर साथ दिइरहयो ।

साइकल भनेपछि गाउँमा उघ्र हराउने । ५५ सालतिर हामी गौरीगञ्जमा पसल गर्थ्यौं । त्यस बेला बुवा र काका बिहारको सीमावर्ती बजार फुलबरिया पुगेर १८ सय हालेर ल्याएको साइकल दही चोकको घरमा भित्रिँदा बेहुली भित्रिए झैं रमाइलो भयो । पहिले पनि २-३ वटा साइकल हराएका थिए, चोरिएका थिए । त्यसैले फेरि पनि नयाँ साइकल नहराओस् भनेर काठे घरको लिस्नोबाट उकालेर साइकल माथिल्लै तलामा लान थालियो । दिनभरि हामीलाई बोक्ने साइकल किशोर काँधमा बोकेर घोप्टे लगाएको लिस्नोका १८ खुड्किला माथि पुर्‍याउन चैं निकै कठिन हुन्थ्यो । आँगनमा राखे त हराइहाल्ने, त्यति नगरी धरै नहुने नि फेरि !

साइकल र सम्झनाहरु

१) देशका मध्य र पश्चिममा सशस्त्र द्वन्द्व उत्कर्षमा थियो । तुलनामा पूर्वी तराई खासगरी झापामा कम । दमकबाट एउटा किशोरलाई माओवादीले जबरजस्ती मिलिसिया बनाउन उठाएर लगे भन्ने गुहार आयो, बाल अधिकारका क्षेत्रमा क्रियाशील मित्र जीवन नेपालीमार्फत । त्यो बालकलाई गौरादहमा भइरहेको प्रशिक्षणमा राखिएको छ भन्नेसम्म ती बालककी आमाबाट सुराक आयो । माओवादीसँग त्यति दोहोरो संगत भएको थिएन, त्रास अलि अलि भए पनि आँट बढी थियो । के नै गरिहाल्छन् र भन्ने लाग्यो । बिहान कलेजबाट आएपछि ‘केरियर’मा टायर बाँधिएको दूध बोक्ने साइकल चढेर लागें तालिम स्थल, गौरादह क्याम्पस । गौरादह क्षेत्र माओवादीको राम्रै उपस्थिति भएको क्षेत्र पनि थियो ।

क्याम्पस परिसर सुनसान थियो, बाटो पनि निस्ताएको थियो । क्याम्पस प्रवेश गर्नुअघि सेन्ट्री बसेको माओवादीले सोध्यो, ‘किन आएको ? तपाईं को हो ?’ मैले पत्रकार हुँ भनेर परिचय दिए पछि ऊ कमान्डरलाई सोध्न गयो । माओवादी क्याम्पबाट त्यो बालक फिर्ता लान सके टटाइरहेका आमाका आँखामा लालगेडी झैं हुने थियो होला भन्ने उत्कण्ठाले केहीबेर बाहिरै पर्खिएँ । कम्ब्याट लगाएका ….गाईं थरका कमान्डर अभिवादनको मुठी उचाल्दै आए । उनले हार्दिकतापूर्वक स्वागत गरे ।

हिरो रेन्जर, हेन्डल घुमेको, गियरवाला, चेनकभर छोपिएको चाइनिज साइकल त ओहो ! चौपट्टै सान हुने । बिग्रिएका क्यासेटको रिलको मुठो बनाएर हेन्डलमा सजाएपछि फिर् फिर् पार्दै कुदाउँदा उल्कै आनन्द !

‘कमरेडहरु, उहाँ पत्रकार झापाली । कमरेड झापालीे हाम्रा एक जना कमरेडलाई हामीले घरबाट जबरजस्ती उठाएर ल्याएको भन्ने आरोपसहित आउनुभएको रहेछ’ ३०-३५ जना तालिमेहरु बीचमा परिचयसहित म त्यहाँ पुग्नुको कारण बताए । क्याम्पसको एउटा कक्षा कोठामा प्रशिक्षण चलिरहेको थियो । कमान्डरको बेलिविस्तारपछि मैले भनेको थरसहितको एउटा किशोर उठ्यो । ‘उहाँले भन्नु भएको तपाईं नै हो ?’, कमान्डरको प्रश्नपछि उसले प्रष्टीकरण दियो, ‘हो कमरेड, तर मलाई कसैले जबरजस्ती ल्याएको होइन, म मेरै खुसीले यहाँ आएको हुँ । मैले घरमा पनि जानकारी गराइसकेको छु । अहिले म यो प्रशिक्षण छोडेर जान सक्दिनँ ।’

केटो १४-१५ जस्तो देखिन्थ्यो, तर क्लियर कुरो राख्यो । कमान्डरको आत्मीय स्वागत झैं बिदाई पनि पाएपछि फर्किएँ म । साँझ रंगपुरबाट संकलन गरेर दूध केर्खा पुर्‍याउनु त छँदै थियो । ख्यार, ख्यार बज्ने चेन, खन्ट्याङ-खन्ट्याङ बज्ने मोटर गार्डसहितको साइकले घिस्याइहाल्यो मलाई मेरो नियमित जिम्मेवारीतर्फ ।

२) बिहान दही चोकदेखि केर्खा । अनि कलेज सकेर फेरि केर्खादेखि दही चोक । खाना खाएर फेरि दही चोकदेखि मोरङ पथरीको मोफसल साप्ताहिकको कार्यालय । हप्ताभरिका टुक्राटाक्री समाचार, अन्तर्वार्ता, समीक्षाले भरिएका फुलिस्केपको मुठा नै बोकेर पुगिन्थ्यो मोफसल कार्यालय । आइतबार छापिने अखबारको तयारीका लागि शनिबार पुग्दा धनकुटा, इलामदेखि झापा-मोरङका विभिन्न ठाउँका संवाददाता साथीहरुसँग भेट हुन पनि पाइने । सम्पादक नरेन्द्र राईको कमान्डमा २ दर्जनभन्दा बढी ठाउँमा संवाददाता भएको उधुम चलेको पत्रिका थियो त्यो त्यस बेला । त्यहाँ समाचार छोडेर एक कप चिया पिएपछि उही ‘दूधवाला’ साइकलमा फेरि दही चोक हुँदै रंगपुर र फर्किएर गेउरिया हुँदै केर्खा दूध पुर्‍याएर फर्कंदा साइकल पनि लखतरान हुन्थ्यो । अझ त्यही बेला पम्चर हुने, चेन खुस्किने जस्ता समस्या आइदियो भने त गलेको ज्यान र साइकल झनै घाँडो लाग्ने ।

३) बराल बा वा खनाल बासँग बन्दाकोपी र खुर्सानीका भारी दमक तरकारी बजारसम्म लैजान पाए किलोमा ५ रुपैयाँ बढी आउँथ्यो । प्रतिकिलो ५ को योगफल विद्यार्थीकालको गर्जो टार्न कामयावी हुन्थ्यो । दशैंका लागि चिउरा कुटाउन गाउँभरिको धानका पोका भेला पारेर गोरु गाडाको बन्दोबस्ती गरी दमक पाठकको मिलसम्म लैजानुपर्ने झण्झट पनि साइकलले विस्थापित गरिदियो । साइकल सुलभ हुँदै गयो, त्यसपछि आआफ्ना भारी साइकलमा च्यापेर आफ्नै खुसीले लैजाने थिति बस्यो ।

४) आमफली बा, अम्बिका बा अनि कहिलेकाहीँ दंगाल बाको मिलमा चामल कुटाउन एक क्विन्टलभन्दा बढीका भारी डो¥याउने चलन निकैपछि सम्म रह्यो । नाम्लाले थाप्लामा बोक्नुपर्ने बाध्यता करिब थिएन । जीवन निर्वाहमा होस् वा दैनिकी व्यवस्थापनमा साइकल उधुम सहयोगी थियो ।

घरअघिको ग्राभेल सडक कालोपत्रे भएपछि ठिटा र तन्नेरीहरुमात्रै होइन, धेरै बा-आमाहरु पनि साइकल सिक्न हौसिए । साँझको खाना-धन्दा सकेर गुन्युलाई पिँडुला भन्दा छोटो पारेर जुनेली रातमा साइकल सिक्ने आमाहरुको हुटहुटी केहीले पूरा गरे, केहीले पार लगाएनन् । ‘बुढो हड्डी भाँचियो भने त जोडिन गाह्रो छ है’ भन्दै डर देखाएपछि आमा र फुपू पुस्ताको सातो उड्यो । कैयौ बाहरुले भने ‘बापन’ देखाइछाडे । जीवनमा हजारौ घुम्ती पार गर्नुपर्ने यात्रालाई बुढेसकालमा सिकेको साइकलले पनि धेरै सरल र होलो बनाइदियो । साइकल सारथि बन्यो कैयौं प्रौढ र बा-आमाहरुलाई पनि ।

साइकल र सपना

मेरो पनि एउटा सपनाको जन्म भयो, २०६१/६२ साल तिर हो क्यार ! बुवाको अग्लो साइकल भो अब नकुदाउने भनेर नयाँ साइकल किन्ने सपना अंकुरित भयो । दूध बोकेर जोहो गरेको केही पैसा थियो । जनज्योति साप्ताहिकमा काम गर्दा पनि बेलाबेला ४-५ सय पाइन्थ्यो । अलिकति जोहो गरेपछि दमक चोकका एक दर्जनभन्दा बढी साइकल पसलमा एक हप्ता जति दिनहुँ जाँदै साइकल छान्दै हिँडियो । किनिहाल्ने आँट थिएन । बल्लतल्ल मुटु मिचेर ४४-४५ सयमा रातो रेन्जर स्टाइलको ‘सिटी बाइक’ साइकल किनेका दिन एउटा सपना पूरा भएको थियो । एक दशक जति कुदाएपछि बुवाले मलाई सोध्दै नसोधी ८०० जतिमा बेचि दिनुभयो त्यो साइकल । मोटरसाइकल किनेको त उही विवाहपछि मात्रै हो । साँच्ची, त्यो रातो साइकल हाम्रो विवाहपछि सम्म थियो कि थिएन पो गीता ? अझै पनि भेटे भने त्यही साइकल बेचेकोभन्दा दोब्बर दाम हालेर किनौं जस्तो लाग्छ । पहिलो सपना क्या, कति मूल्यवान लाग्ने है ?

अझै पनि खासगरी तराईमा साइकलमा आधारित व्यवसाय गरेर परिवार धान्नेको संख्या ठूलो छ । राजधानीमै पनि एउटा साइकलमा आधारित उद्यमका भरमा परिवार चलाइरहेका, सन्तानलाई पढाइरहेका, औषधोपचारको जोहो गरिरहेका हजारौं श्रमजीवीहरु छन् । साइकलमै अडिएको छ जीवन र परिवारको खुसी । अनि थोत्रो साइकलसँगै वर्षौंदेखि शहर चहारिरहेका छन् सुखद भविष्यका सपना र कल्पनाहरु । त्यस बेलाका मेरा जस्तै ।

दिनभरि हामीलाई बोक्ने साइकल किशोर काँधमा बोकेर घोप्टे लगाएको लिस्नोका १८ खुड्किला माथि पुर्‍याउन चैं निकै कठिन हुन्थ्यो । आँगनमा राखे त हराइहाल्ने, त्यति नगरी धरै नहुने नि फेरि !

साइकल तराई मधेशका धेरै मानिसको रोजीरोटीको आधार हो । दुई दशकअघि केर्खा वा दमकदेखि दाउराका भारी साइकलमा हालेर दक्षिणका बजारसम्म लगी गुजारा चलाउनेको संख्या दर्जनौंमा थियो । चुरेको जंगल, खोला बगरबाट सुकुल बुन्ने पटेरका भारी गौरीगञ्ज र पारिसम्म पुर्‍याएर पनि धेरैको चुलो बल्थ्यो । दमकका बिस्कुट र बरफ फ्याक्ट्रीबाट गाउँगाउँ पु¥याएर पनि परिवारका सपना मर्न नदिने सयौं थिए ।

५० को मध्यपछि त्यही भोगाइ मिसियो ममा पनि । निर्वाहको सारथि बनेर आयो साइकल जीवनमा । काकडभिट्टासम्म पु¥याउने दहीका भाँडा भालेका डाकसँगै पाडाजुङ्गी पुर्‍याउन होस् वा मंगलबारे अधिकारीको चिया पसलमा ट्यामीभरि दूध लगेर एक कप चीया पर्खन लोभ्याउनु, साइकल जीवन निर्वाहको सारथि बनेर साथ दिइरहयो । एक दशकअघि सम्म सञ्चारकर्मको एक दशकभन्दा बढी समय साइकलले डुलायो दर्जनौं बस्ती । रेडियो र टेलिभिजनका स्टेशनहरुसम्म पनि वर्षौं लग्यो र ल्यायो साइकलले । एक दशक नाघ्यो, साइकल बिरानो हुँदै गयो जीवनबाट । मेरोमात्रै होइन, धेरैका लागि पनि अचेल ।

समय फेरियो । कुनै बेला सान र सम्पन्नताको परिचायक बनेको साइकल मानिसहरुको जीवनमा प्राथमिकताको सूचीबाट हटेको वर्षौं भयो । सम्पन्नताको प्रतीकबाट बिलाएको दशक नाघ्यो । जीवनशैलीबाट हराउँदै गएको साइकल कि रहर बनेको छ कि त बाध्यता बनेको छ । साइकलको सम्बन्ध हिजो पनि पेटसँग जोडिएको थियो, आज पनि । आज पेट फाल्नेको रहर बनेको छ साइकल अनि पेट पाल्नेको बाध्यता बनेको छ साइकल, तर पनि पेट र साइकलको सम्बन्ध अझै उस्तै छ । पेट पाल्ने र पेट फाल्नेहरुको साझा साधन बनिरहेको छ अझै पनि साइकल ।

साइकल र वर्ग

शहरमा मानिसको मात्रै होइन, साइकलको पनि वर्ग छ । एउटा वर्ग छ, रित्तो पेट भर्न नै आधा रातदेखि आधा रातसम्म सयकडौं सपनाको भारी बोकेर साइकल घिस्याइरहन्छ, आफू पनि घिस्सिइरहन्छ । थोत्रिएको, खियासँग वर्षौंदेखि संघर्ष गरिरहेको, आफ्नो हृदयभन्दा बढी ठाउँमा टालिएको ट्युब र टायर भएको साइकलभरि सौदा भरेर गाउँ र शहरका घर-घर, गल्ली-गल्ली चिच्याइचिच्याइ इच्छाएका वस्तु र सेवा पुर्‍याइरहन्छ । अनि आफूमात्र जिउँदो हुँदैन, आफ्ना र आफन्तका सपना पूरा गर्ने अभिलाषा जिउँदै राख्छ ।

अर्को वर्ग छ, भरिएर नियन्त्रण बाहिर गएको पेट घटाउन नै फेशनमा आएको, समुद्र पारिबाट ल्याइएको ‘म्यास्टिफ’ कुकुर जस्तै मूल्यवान साइकल चढेर शहर सयर गरिरहन्छ । पेट भर्न साइकल घिस्याउनेहरुले पेट घटाउन साईकल चलाउनेहरुलाई बाटो छोडिदिनु पर्छ । किनारामा उभिएर पालो दिनुपर्छ । सयौ जीवन धान्ने साइकलहरुको बाँच्ने रहर खोसिँदै गएको छ शहरमा । कति बेला लुटिनुपर्छ, कति बेला भाँचिनुपर्छ कुनै टुङ्गो छैन शहरमा । लुटिँदा र भाँचिँदा त्यहाँ एउटा साइकलमात्र भाँचिँदैन, लुटिँदैन । एउटा साइकले र उसको सिंगो परिवारको सपना लुटिन्छ-भाँचिन्छ । साइकलमा हुर्किने र फक्रिने रहर र सपना फरार अभियुक्त जस्तै हुन थालेका छन् शहरका लागि । साइकलप्रति निर्मम बनिरहेको छ शहर ।

हप्तैपिछे साइकल फेर्ने र दशकौंसम्म पनि साइकल होइन, टायर पनि फेर्न आँट नगर्नेहरुका आआफ्नै कथा छन्, तर डियर साइकल, तिमी मेरो जीवनमा पहिलो प्रेमिका जस्तै हौ । साथमा नभए पनि कहिल्यै भुल्न नसक्ने, सम्झँदा पनि सम्झिरहुँ लाग्ने, बिर्सन खोज्दा पनि बिर्सनै नसक्ने । अनि त्यो रातो साइकल नि ? मैले कहिल्यै सम्झिन नपर्ने, एकतर्फीमात्र माया गरेकी प्रेमिका हो रातो साइकल त ! सम्झिनलाई त बिर्सिएको हुनुपर्‍यो नि ! कहिल्यै नबिर्सिएपछि, कहिल्यै सम्झनै नपर्ने । उसले माया नगरे पनि एकोहोरो-एकतर्फी माया गरिरहने, प्रिय डियर रातो साइकल ।