जिल्ला शिक्षा अधिकारीबाटै ‘देशद्रोही’ करार हुँदा…

वर्षे झरी खुलेकै थिएन । २०४५ भाद्र १ गतेको दिन थियो, मैले अस्थायी शिक्षकमा नियुक्ति पाउँदा । म कलेज पढेर फर्किएको २२ वर्षे ठिटो थिएँ । ममा केही गरौ भन्ने उत्साह र जाँगर थियो । थप अध्ययनका लागि खर्चको जोहो पनि गर्नु थियो । शिक्षक भए पनि पाँच जना छोराछोरी एक साथ पढाउन र घरव्यवहार धान्न बुबालाई हम्मेहम्मे परिरहेकै थियो । घरायसी सल्लाहअनुसार नै मैले गाउँको विद्यालयमा शिक्षण गर्न थालेको थिएँ । मलाई शिक्षक राख्न पाउँदा विद्यालय परिवार पनि हर्षित थियो ।

शिक्षण गर्नु एउटा पाटो थियो भने शिक्षण सँगसँगै पञ्चायतइतर राजनीति गर्नु अर्को पाटो थियो । म कलेज पढ्दा वामपन्थी विचारद्वारा प्रशिक्षित अनेरास्ववियुको सक्रिय कार्यकर्ता थिएँ । मैले अनेरास्ववियुको प्रारम्भिक कमिटीको सचिवको जिम्मेवारी निर्वाह गरिरहेको थिएँ । जनतालाई पञ्चायतविरुद्ध संगठित गर्ने र शिक्षक विद्यार्थीलाई आन्दोलित पार्ने काम कम चुनौतीपूर्ण थिएन । पञ्चहरु र पुलिस प्रशासनको निगरानीलाई छलेर राजनीति गर्नुपर्थ्यो । सुराकी लाग्ला भनी उस्तै डराउनुपर्थ्यो । ज्यानको बाजी थापेर काम सल्टाउनु पर्थ्यो ।

महेन्द्र मोरङ कलेज पूर्वकै चर्चित कलेज थियो । पूर्वी पहाडी जिल्ला र पूर्वी तराईका जिल्लाका विद्यार्थीको रोजाइमा पर्ने उक्त कलेजमा अनेरास्ववियुको पकड राम्रो थियो । म मावि पढ्दा पनि अनेरास्ववियुमै आस्था राख्थें । फलस्वरुप कलेजमा पनि स्वभावतः म अनेरास्ववियुसँगै जोडिन पुगें ।

मेरो घर भोजपुरको बोया हो । बोया दुर्गम गाउँ थियो । अहिले जस्तो यातायात, सञ्चार, विद्युत, स्वास्थ्य जस्ता विकासका पूर्वाधार केही पनि थिएन । गाउँमा अशिक्षा व्याप्तै थियो । तथापि केही विद्यालय भने सञ्चालनमा थिए । छोरालाई विद्यालय पठाए पनि छोरीलाई विद्यालय पठाउनेको संख्या कमै थियो । घाँस, दाउरा, पशुपालन र खेतीपाती प्रमुख पेसा थियो । धेरै घरपरिवारलाई आफूले उब्जाएको अन्नले खान पुग्दैन थियो । गरिबीको शिकार बनेर गरिबहरु साहुसँग चर्को ब्याजमा पैसा चलाउन बाध्य थिए । बनिबुतो नगरी बिहान-बेलुकाको छाक टार्न हम्मे थियो ।

शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार टाठाबाठाका छोराछोरीलाई मात्रै थियो । गाउँमा असमानता थियो । गाउँलेहरु पूर्वजन्मको कमाइ सम्झेर चित्त बुझाउने गर्थे । उनीहरुको दिमागमा स्वर्ग नर्क पाप-पुण्य यो जन्म र पूर्वजन्म भन्ने जस्ता रुढी कुराहरु व्याप्त गराइएको थियो ।

धनीहरु ऐसमाथि ऐस गरिरहेका थिए भने गरिबहरु झन् गरिब बन्दै थिए । शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार टाठाबाठाका छोराछोरीलाई मात्रै थियो । गाउँमा असमानता थियो । गाउँलेहरु पूर्वजन्मको कमाइ सम्झेर चित्त बुझाउने गर्थे । उनीहरुको दिमागमा स्वर्ग नर्क पाप-पुण्य यो जन्म र पूर्वजन्म भन्ने जस्ता रुढी कुराहरु व्याप्त गराइएको थियो । अशिक्षा र गरिबीका कारण गाउँलेहरु तिनै रुढी कुरा पत्याउन विवश थिए । गाउँको सबै परिवेश चिरेर जनता संगठित गर्ने काम मेरा लागि आफैंमा कम चुनौतीपूर्ण थिएन । विराटनगरबाट पढेर आएको भने पछि पञ्चायती कार्यकर्ता शंकालु दृष्टिले हेर्ने गर्थे । मेरा हरेक गतिविधिमाथि निगरानी राख्थे ।

अस्थायी शिक्षकको म्याद तीनतीन महिनामा सञ्चालक समितिको निर्णयानुसार जिशिकामा गएर थपाउनुपर्थ्यो । तीन महिना काम गर्नेबित्तिकै ममाथि प्रश्न उठाएर म्याद थप नगर्ने भन्ने खालको सञ्चालक समितिलाई माथिको निर्देशन भएछ । तथापि एक पटकलाई सञ्चालन समितिले बलजफ्ती तीन महिना म्याद थप्ने भन्ने निर्णय गर्‍यो । जिशिकाले पनि आनाकानीका साथ एक पटकलाई म्याद थप गर्‍यो । जेनतेन ६ महिने जागिर भयो मेरो । ६ महिनापछि मेरो म्याद थप गरिएन । म अवकाश भएँ ।

विद्यार्थीहरु राम्रैसँग मेरो शिक्षणप्रति रमाइरहेकै थिए । म अवकाश हुने भएपछि विद्यार्थी र अभिभावकमा एक प्रकारको निराशा नै छायो । राम्रो पढाउने मान्छेलाई किन देखी नसहेको भनी अभिभावकरुले गुनासो पोखे । केही अभिभावकहरु मेरो म्याद थपको लागि अनुरोध गर्न जिशिका भोजपुर गए तर उनीहरुको भागमा निराशामात्रै पर्‍यो । उल्टै उनीहरुलाई समेत धम्की दिइयो- अराष्ट्रिय तत्वको पछि लाग्ने ? तिमीहरुलाई पनि जेलमा सडाइदिउँ ? तिमीहरुको मास्टरलाई हामी जहाँ भेट्यो, त्यही पक्डन्छौं र जेलमा हाल्छौं । देशद्रोही हो तिमीहरुको मास्टर !

अभिभावकहरु च्कित भए । त्यति राम्रो पढाउने मान्छे कसरी अराष्ट्रिय तत्व हुनसक्छ ? कसरी देशद्रोही हुनसक्छ ? के अन्यायको विरुद्ध बोल्नु देशद्रोह हो ? अन्ततोगत्वा ६ महिनापछि म गाउँ छोड्न बाध्य भएँ । गाउँलेहरु निराश बने । गाउँको परिवर्तन अवरुद्ध भयो । ठूलावडाको हालीमुहाली कायमै रहने भयो ।

उल्टै उनीहरुलाई समेत धम्की दिइयो-  अराष्ट्रिय तत्वको पछि लाग्ने ? तिमीहरुलाई पनि जेलमा सडाइदिउँ ? तिमीहरुको मास्टरलाई हामी जहाँ भेट्यो, त्यही पक्डन्छौं र जेलमा हाल्छौं । देशद्रोही हो तिमीहरुको मास्टर !

२०४४ पौषमा विराटनगरबाट अनेरास्ववियुको काम लिएर धनकुटा आउँदै गर्दा म भेंडेटारमा पक्राउ परें । मेरो साथबाट प्रहरीले धनकुटा लगिएका प्रचार सामग्री र मोदनाथ प्रश्रितद्वारा लिखित देवासुर संग्राम नामको काव्य बरामद गरी मलाई हिरासतमा लियो । अड्डा सार गर्दै भोजपुर लैजाने तयारी गरियो । अड्डा सार्ने नाममा धेरै योद्धाहरुको हत्या गरिएको कुरा स्मरणमा आयो । अड्डा सार्ने नाममा मलाई पनि सिध्याउने त हैन भन्ने प्रश्नले मलाई सताउन थाल्यो । रात परेपछि भेंडेटारबाट धनकुटा हिरासत ल्याइयो । प्रहरीका अश्लील बोली सुनिसक्नु थिएन । तेरो यो अन्तिम यात्रा हो । तेरो बाँच्ने दिन सकियो भन्ने जस्ता त्रासदीपूर्ण व्यवहार देखाइयो ममाथि । मलाई शारीरिक यातना कम दिए पनि मानसिक यातना बढी दिइयो । भात खान दिइएन । भोकै राखियो ।

अड्डा सार गर्दै मलाई धनकुटाबाट हिले, हिलेबाट पाख्रिबास, पाख्रिबासबाट लेगुवा, लेगुवाबाट तिवारी भञ्ज्याङ हुँदै भोजपुर पुर्‍याइयो । अहिले जस्तो बाटोघाटो थिएन । यातायात थिएन । पैदलै हिँड्नुपर्थ्यो । भोक र तिर्खाले गले पनि जबरजस्ती हिँडाइन्थ्यो । हातमा हतकडी लगाइएको थियो । चिसो फलाम गह्रुङ्गो भइरहेको थियो । दुई दिन हिँडेपछि भोजपुर हिरासत पुर्‍याइयो । भोजपुर पुग्नेबित्तिकै ‘खै कहाँ छ शिकार, अनेरास्ववियुको सचिव ? अब देख्छ बाउको बिहे ।’ सायद डीएसपी होला । दम्भले गर्जियो ऊ ।

फोन सुविधा थिएन । चिठी पठाउन पनि नपाइने । बाहिर सम्पर्क हुने कुरै भएन । लेखपढ गर्न पनि नपाइने । साँच्चैको नारकीय हुँदोरहेछ हिरासतको जीवन । सीडीओ खतिवडा थरकै रहेछन् । उनी पनि आएर ममाथि खनिए । ‘साले खतिवडाको बेइज्जत गरिस् । तेरो घर खानतलासी हुन्छ बुझिस् । तँलाई जेलमै सढाउने हो । कही नभएको अराष्ट्रिय तत्व ।’ भर्खर नियुक्त भएको इन्स्पेक्टर हुँ भन्थ्यो । उसले पनि आफ्नो दम्भ देखाउँदै भनिहाल्यो- ‘साले तँ अनेरास्ववियु । तैले मात्रै पढिस् कलेज ? खै ! हामी पनि कलेजै पढेर आएका हौं । हामीले राजनीति गरिएन त ! तलाई ठिङ्गुुरा हालेपछि टुङ्गोमा आउँछस् । तेरो जिन्दगी सकियो बुझिस् ।’

प्रहरीका अश्लील बोली सुनिसक्नु थिएन । तेरो यो अन्तिम यात्रा हो । तेरो बाँच्ने दिन सकियो भन्ने जस्ता त्रासदीपूर्ण व्यवहार देखाइयो ममाथि । मलाई शारीरिक यातना कम दिए पनि मानसिक यातना बढी दिइयो । भात खान दिइएन । भोकै राखियो ।

तथानाम गाली र मानसिक यातना खप्नुबाहेक अर्को विकल्पै थिएन मसँग । सञ्चार सुविधा नभएपछि म कस्तो परिस्थितिमा छु भन्ने कुरा विराटनगरका साथीहरुलाई थाहा हुने कुरै भएन । घरपरिवार पनि अज्ञातै रह्यो मप्रति । कसोकसो गरेर भोजपुर बजारमा पसल गर्ने र काफ्लेको विद्यालयमा पढाउने मेरो क्लासमेट तथा गाउँले छिमेकी दाइ शिव श्रेष्ठसमक्ष म हिरासतमा भएको कुराको सूचना पुगेछ । सूचना पुग्नेबित्तिकै उहाँ मलाई विस्कुटहरु लिएर भेट्न आउनुभयो । बेलैमा थाहा पाउन नसकेकोमा उहाँले पश्चाताप व्यक्त गर्नुभयो । म साथी भेटेकोमा हर्षले पनि रोएँ । पीडाले पनि रोएँ ।

म हिरासतमा रहेको कुरा तत्कालीन महिला संगठनकी सदस्य हुनुपर्छ सायद । विन्दुशोभा राई रहेछ उहाँको नाम । उहाँको कानमा पनि मेरो कुरा पुगेछ । उहाँको घर पनि बोयै रहेछ । मसँग कहिल्यै पनि देखभेट भएको थिएन । नाताले म मित भदै पर्दोरहेछु । उहाँ आएर हिरासत बसेको अठारौं दिन यो मेरो गाउँले भाइ हो । यसको जिम्मा म लिन्छु भनेपछि एउटा कागज गराएर मलाई हिरासत मुक्त गरियो । विन्दुशोभा राई पञ्चायती कार्यकर्ता भए पनि मेरो रिहाइमा पहल गर्नुभएकोमा उहाँलाई धन्यवाद दिँदै म बोया घरतिर लागें । सायद उहाँ जनपक्षीय कार्यकर्ता हो कि ? म पक्राउ परेको कुरा एक कान, दोकान, मैदान हँुदै गाउँभरि फैलिएको रहेछ । म गाउँ आएको देखेर केही मानिस आश्चर्यमा पर्नु स्वाभाविकै थियो । म गाउँ आएकोमा धेरै गाउँले खुशी थिए । किनकि म अन्यायको विरोध गर्दै उनीहरुको पक्षमा बोल्ने गर्थे ।

म पक्राउ परी हिरासतमा बसेपछि प्रहरीले उसको सूचीमा मलाई अराष्ट्रिय तत्वको रुपमा राखी सबै कार्यालयहरुमा पत्राचार गरेको रहेछ । नेपालभरि जागिर खान नपाइने भनी पुलिस रिपोर्ट बिगारिएको रहेछ । पटकेमा पुनः पक्राउ गर्नसक्ने कुरा पनि लेखिएको रहेछ । आमाबुबा पनि घरमा नभएको मौका परेछ । भाइबहिनीहरु मात्रै थिए । आमाबुबा काठमाडौं जानुभएको रहेछ । म पक्राउ परी हिरासतमा रहेको कुराप्रति उहाँहरु अनभिज्ञ नै हुनुहुन्थ्यो । तथापि विराटनगरबाट धनकुटा गएको तर सम्पर्कमा नरहेको भन्ने सम्मको सूचना प्राप्त गर्नुभएको रहेछ । काठमाडौंको यात्रालाई छोट्याएर जतिसक्दो चाँडो फर्कने प्रयत्न गर्नुभएछ ।

म आमाबुबा घर नआइपुगिकनै विराटनगर फर्कनुपर्ने भयो । मलाई पुनः गिरफ्तार गर्ने सूचना प्राप्त भयो । मेरो परीक्षा पनि आइरहेकै थियो । म राति नै बाटो लागें । दुई दिनपछि विराटनगर पुगें र साथीहरुको सम्पर्कमा गई घटना वृतान्त सुनाएँ । म बाँचेर आउन सफल भएकोमा साथीहरुले खुशी व्यक्त गर्दै मलाई बधाई ज्ञापन गरे । म पनि खुशीले पुलकित भएँ । अबको यात्रा कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्ने सोचमा दिनहरु बित्न थाले । भूमिगत वा अर्ध-भूमिगत कस्तो जीवन रोज्ने ? मैले सुरक्षित रहन वैकल्पिक बाटा खोज्नैपर्थ्यो ।