‘सेतो सूर्य’ ले पहिल्याएका माओवादी विद्रोहका डाेबहरू

काठमाडौं । बहुविवाह गरेका पूर्वप्रधानपञ्च घरमै बित्छन् । उनका दुई छोरा छन् । जेठी श्रीमतीतिरको छोरो (दयाहाङ राई) माओवादी विद्रोही हो । माओवादीमा गएर ऊ अग्नी बनेको छ । कान्छी श्रीमतीतिरको छोरो सुरज (रवीन्द्रसिंह बानियाँ) पूर्वसैनिक हुन् । राजनीतिक र वैचारिक रुपले यी दुई दाजुभाइ अलगमात्रै छैनन्, उनीहरूबीच व्यक्तिगत तिक्तता पनि छ ।

पूर्वप्रधानपन्चको लास घरबाट उठाएर घाटसम्म लानुपर्ने छ । तर, गाउँमा लास बोक्ने मान्छे छैनन् । गाउँमा वृद्धवृद्धा र बालबालिकाहरू मात्रै छन् । बोकेर लानुपर्ने छ दाजु र भाइले । तर, दाजु र भाइबीच अहम् हावी हुन्छ । आफ्नी छोरीलाई बाबुको नाम दिनका लागि जे पनि गर्न तयार दुर्गा (आशा मंग्राती) को विषयलाई लिएर दाजुभाइको पुरुष अहम्को टकराव हुन्छ ।

दाजुभाइ बावुको लासलाई भुइँमा पसारेर कुटाकुटमा उत्रिन्छन् । भाइ चाहिँले लासलाई त्यहीँ अलपत्र छाडेर घर फिर्छ । दाजु चाहिँ मलामी खोज्न निस्कन्छ । यसपछि बावुको लासलाई घाट पुर्‍याएर कसरी जलाइन्छ त ? ‘सेतो सूर्य’ को कथासार यही हो ।

यही कथामार्फत् निर्देशक दीपक रौनियारले माओवादी विद्रोहले बनाएको घाउका डोबहरुलाई छिचोल्ने प्रयास गरेका छन् । सरकार २०७२ सालको संविधान जारी गर्ने अन्तिम तयारीमा रहेको वेलाको कथा हो ‘सेतो सूर्य’ । संविधान जारी भएपछि संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र संस्थागत भएर जाने खबर रेडियोले फुकिरहेको हुन्छ ।

चलचित्रमा दयाहाङ राई, रवीन्द्रसिंह बानियाँ, सुमी मल्ल, दिपक क्षेत्री, गणेश न्यौपाने, आशा मंग्राती, अमृत परियार, शारदा अधिकारी, प्रमोद अग्रहरी, देशभत्तल खनाल लगायत कलाकारको अभिनय छ ।

तर, समाज भने जहाँको त्यहीँ छ । दलित, महिला, सीमान्तकृत, अल्पसंख्यकका लागि लडेका अग्नीको पेटमा गोलीले छेडेको दाग अझैँ ताजा छ । राजतन्त्र हटाएर गणतन्त्र ल्याउन बन्दुक उठाएको हात जस्ताको तस्तै छ । तर, राजावादी पार्टी राप्रपाको झण्डा ओढाइएको बाउको लास बोक्न अभिशप्त छ ।

समाज रुपान्तरणका लागि लडेको थियो ऊ । अन्धविश्वास र विभेदलाई जरैदेखि उखेल्न लडेको थियो ऊ । तर, ससुराको लास दुर्गाले छोएको निहुँमा समाज भन्छ, ‘महिलाले छोयो, चोख्याउनुपर्छ ।’ भेदभाव गर्नुहुन्न भनेर लडेको थियो अग्नी । तर, ‘जनजातिले लास उठाउन मिल्दैन’ भनेर समाजले भन्दा ऊ चुप लाग्नुपर्छ । छोरीको बावु को हो भनेर भन्न नसकेकी दुर्गाले छोरीको जन्मदर्ताकै लागि कसैकी श्रीमती बन्न तयार छे ।

कागजमा त संविधान आउने भयो, तर व्यवहारमा ? निर्देशक रौनियारले ‘सेतो सूर्य’ मार्फत् तेर्साएको प्रश्न नै यही हो । मुलुकमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र आयो, तर कसका लागि आयो त ? रौनियारले यसको सग्लो जवाफ चलचित्रमै दिएका छन् ।

चलचित्रमा एक दृश्य छ, अग्नी मलामी खोज्दै पल्लो गाउँसम्म पुग्छ । जहाँ युद्धकालमा सँगै लडेका कमरेडको छोराको विवाह समारोह हुन्छ । अनि कमरेड चाहिँ हेलिकोप्टरमा आउँछ । अयोग्य लडाकु बनेका अग्नी वाल्ल परेर हेर्छ । गणतन्त्र कसका लागि आयो भनेर दर्शकलाई बताउन रौनियारले नेतालाई हेलिकोप्टर चढाएका छन् ।

पूर्णरूपमा कोही पनि सही र असल हुन सक्दैन भनेर देखाउन फिल्ममेकरहरूले प्रायजसो यो कलर प्रयोग गर्ने गरेका छन् । रौनियारले पनि यही रङलाई प्राथमिकता दिएका छन् । बि-रोल सटहरूको अत्यधिक प्रयोग गरिएको छ ।

अर्कातिर समाज जस्तो थियो, त्यस्तै छँदैछ । दुईचारवटा गफ ठोक्न बाहेक अग्नीको चेतना पनि जस्ताको तस्तै छ । पेटमा गोलीले बनाएको दागबाहेक अग्नीको बुझाइमा कुनै बदलाव आएको छैन ।

त्यति धेरै युद्ध लडेर आएको अग्नी श्रीमती दुर्गाकी छोरी (सम्भवतः दुर्गा जनयुद्धमा बलात्कृत भएकी हुन सक्छिन्) लाई बावुको नाम दिन सक्दैन । दुर्गाले ‘बावुको नाम मात्रै देऊ’ भन्दा अग्नीको अहम्मा ठेस लाग्छ । जब कि दुर्गाले भोगेको तमाम दुःख र पीडा अग्नीलाई राम्रोसँग थाहा छ । अनि छोरीको जन्मदर्ताका लागि सुरजसँग दुर्गाले विवाह गर्न लागी भनेर अग्नी मुर्मुरिन्छ । महिला मुक्तिका लागि लडेको एक योद्धा त बदलिन सकेको छैन, अनि समाज त्यति सजिलै बदलिन्छ त ? रौनियारले चलचित्रमार्फत् सोधेको यक्ष प्रश्न हो यो ।

चलचित्रमा ग्रे कलरलाई प्राथमिकताका साथ प्रयोग गरिएको छ । यो खैरो रङ सेतो-खैरो र कालो रङको मिश्रण हो । जीवनमा अँध्यारो र उज्यालो पाटो दुवै छ भनेर देखाउनका लागि फिल्ममेकरहरुले यो रङको प्रयोग गर्ने गर्छन् ।

पूर्णरूपमा कोही पनि सही र असल हुन सक्दैन भनेर देखाउन फिल्ममेकरहरूले प्रायजसो यो कलर प्रयोग गर्ने गरेका छन् । रौनियारले पनि यही रङलाई प्राथमिकता दिएका छन् । बि-रोल सटहरूको अत्यधिक प्रयोग गरिएको छ ।

समग्रमा ‘सेतो सूर्य’ अव्यवस्थित मुलुक, यथास्थितिमा रहेको समाज र फ्रस्टेड नागरिकहरूको कोलाज हो । चलचित्रले भन्छ, त्यति ठूलो ऐतिहासिक परिवर्तनपछि नेपाली समाज आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र शैक्षिक रूपले जुन रूपमा गतिशील हुनुपर्थ्यो, भएन । बरु पछाडितिरै मात्रै धकेलिन खोज्यो ।

अनि तीन दिनसम्म लासलाई बाटोमा अलपत्र बनाएर राखिनु चाहिँ अविश्वसनीय छ । जतिसुकै मलामी नपाए पनि तीन दिनसम्म गाउँमा लास हुकाउन तर्कसंगत देखिन्नँ ।

चलचित्रको सबैभन्दा सुन्दर पक्ष भनेको बालबालिका हो । चलचित्रमा एउटा दृश्य छ, जहाँ अग्नी मलामी खोज्दै गइरहेको छ । प्रहरी चेकपोस्टमा पुग्न खोला तर्नुपर्ने हुन्छ । १२/१३ वर्षपछि गाउँ आएका अग्नीलाई त्यतिधेरै थाहा हुँदैन । ऊ पुरानो पुलतिरै अगाडि बढ्छ । तर, दुर्गाकी छोरीले उसलाई रोक्छे । पुरानो पुल भत्किसकेको र नयाँ पुल बनेको बताउँछे । यो गज्जबको दृश्य हो ।

चलचित्रमा अर्को एउटा दृश्य छ, अग्नीले आफूले गल्ती गरेको रियलाइज गर्छ । अनि दुर्गाले बनाएको छोरीको जन्मदर्ताको कागजमा हस्ताक्षर गर्छ । तर, अग्नीले यस्तो वेला हस्ताक्षर गर्छ, जुनवेला दुर्गाले मनस्थिति बनाइसकेकी हुन्छे, ‘अब मलाई कुनै पुरुषको आवश्यकता छैन । म मेरी छोरीलाई आफ्नै तरीकाले हुर्काउँछु, पढाउँछु । मेरी छोरीलाई बाउको जरुरत छैन ।’ चलचित्रको सबैभन्दा सवल पाटो नै यही हो ।

समाज रुपान्तरणका लागि लडेको थियो ऊ । अन्धविश्वास र विभेदलाई जरैदेखि उखेल्न लडेको थियो ऊ । तर, ससुराको लास दुर्गाले छोएको निहुँमा समाज भन्छ, ‘महिलाले छोयो, चोख्याउनुपर्छ ।’ भेदभाव गर्नुहुन्न भनेर लडेको थियो अग्नी । तर, ‘जनजातिले लास उठाउन मिल्दैन’ भनेर समाजले भन्दा ऊ चुप लाग्नुपर्छ ।

अहिले पनि बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको छानबिन आयोगमा ३ हजार दुई सय ८८ वटा उजुरी छन् । युद्धकालमा सत्ता पक्ष र विद्रोही पक्षद्वारा बलात्कृत र हिंसामा पारिएका महिला आन्दोलनमै छन् । युद्धमा घाइते भएकाहरुको अवस्था दयानीय छ । युद्ध लडेका जनमुक्ति सेनाहरू कोही यतै मजदुरी गरेर गुजारा चलाइरहेका छन् त कोही खाडी पसेका छन् । अनि ‘सेतो सूर्य’ ले देखाएजस्तो हेलिकप्टर चढ्ने ‘कमरेडहरु’ हाम्रै वरिपरि छन् ।

८ वर्षपछि पनि यो चलचित्र उत्तिकै सान्दर्भिक छ । भेनिस फिल्म फेस्टिभल, टोरोन्टो फिल्म फेस्टिबल, बुसान फिल्म फेस्टिबलजस्ता प्रतिष्ठित अन्तर्राष्ट्रिय चलचित्र महोत्सवमा प्रिमियर भएको यो चलचित्र अहिले युट्यूवमा सार्वजनिक भएको छ ।

त्यस्तै २७ औं सिंगापुर इन्टरनेशनल फिल्म फेस्टिभलमा यस चलचित्रले ५५ हजार डलर सहित सर्वोत्कृष्ट अवार्ड जितेको थियो । फ्रिवर्ग इन्टरनेशनल फेस्टिभलमा चारवटा र भेनिस फिल्म फेस्टिभलमा एउटा अवार्ड जितेको थियो । पाम स्प्रिङ फिल्म फेस्टिभलमा पनि यसले अवार्ड जितेको थियो ।

चलचित्रमा दयाहाङ राई, रवीन्द्रसिंह बानियाँ, सुमी मल्ल, दिपक क्षेत्री, गणेश न्यौपाने, आशा मंग्राती, अमृत परियार, शारदा अधिकारी, प्रमोद अग्रहरी, देशभत्तल खनाल लगायत कलाकारको अभिनय छ ।