मदन भण्डारीप्रति सिपी मैनालीका असहमति बुँदाहरु (अन्तरवार्तासहित)

काठमाडौं । २०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भएसँगै देशमा एउटा ‘करिस्मेटिक’ नेताको जबरजस्त उदय भयो । नाम थियो– मदनकुमार भण्डारी ।

तत्कालीन नेकपा एमालेका महासचिव भण्डारी प्रजातन्त्र स्थापनापछिका ६ वर्ष नेपाली राष्ट्रिय राजनीतिमा राम्रैसँग छाए । ०४८ सालमा भएको चुनावमा बहालबाला प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई हराएर उनले हासिल गरेको सनसनी जितले अन्तर्राष्ट्रिय चर्चा नै पाएको थियो ।

एमालेले मात्रै होइन, देशले नै ठूलो आशा राखेका नेता थिए मदन । उनलाई दक्षिण एसियाकै उदीयमान नेताको रुपमा हेरिएको थियो । तर, देशका लागि ठोस योगदान दिन नपाउँदै, कुनै सार्वजनिक पदमा नपुग्दै उनको अनपेक्षित एवं दुखद अवसान भयो । २०५० सालमा भएको अत्यन्त शंकाष्पद ‘दुर्घटना’ मा मदन भण्डारी त्रिशुली नदीमा खसे । आजपर्यन्त दासढुंगा दुर्घटना रहस्यकै गर्भमा छ ।

पञ्चायतकालमा लामो समय भूमिगत राजनीति गरेका मदन भण्डारीलाई सम्झिनुपर्ने धेरै कारणहरु छन् । एउटा नेतामा हुनुपर्ने सबै गुणहरुबाट सुसज्जित थिए उनी । जनताको बहुदलीय जनवादको सिद्धान्त अघि सारेर उनले नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई नै नयाँ दिशा दिए । बन्दुकको नालबाट मात्रै सत्ता हासिल हुन्छ भन्ने पुरातन कम्युनिष्ट मान्यताबाट उनले आफ्नो पार्टीलाई नयाँ लिकमा उभ्याए, जहाँ शान्तिपूर्ण राजनीति र बहुदलीय प्रतिस्पर्धालाई स्वीकारे ।

माले बनेपछि मदन र मेरो पहिलो मतभेद चाहिँ जनमत संग्रहको विषयमा भएको हो । जनमत संग्रह घोषणाका बेला उनी पूर्वमा नै थिए । पार्टीको केन्द्रीय सदस्य मात्रै थिए त्यसबेला, पोलिटब्यूरोमा थिएनन् । पोलिटब्यूरोमा म, माधव नेपाल, जीवराज आश्रित र अमृत बोहोरा थियौं ।

त्यसो त मदन भण्डारीले ल्याएको जबजलाई कतिपय जडसूत्रीय कम्युनिस्टहरु ‘गैरमार्क्सवादी’ चिन्तन भन्ने गर्छन् । यो सिद्धान्त भनेको संघर्ष छोडेर सिधै सत्तामा पुग्ने भर्‍याङ मात्र भएको आलोचकहरुको तर्क छ । त्यसैले आजपर्यन्त नेपालका कम्युनिष्टहरु जबजको पक्ष र विपक्षमा बाँडिएका छन् ।

जबजका प्रमुख आलोचक मध्येका एक हुन् सीपी मैनाली । झापा आन्दोलनबाट उदाएका मैनाली तत्कालीन मालेका संस्थापक महासचिव थिए । २०३३ सालमा नख्खु जेल तोडेर भागेपछि मैनाली त्यसबेलाको सत्ताका निम्ति एउटा हाउगुजीजस्तै बनेका थिए । मैनालीले उनीभन्दा धेरैपछि आएका भण्डारीले नेतृत्वबाट हुत्याइदिए र पार्टीमा एकल प्रभूत्व कायम गरे । उक्त विगत सम्झेर आजपर्यन्त भण्डारीप्रतिकुण्ठाग्रस्त मनोविज्ञान बोकेर बाँचिरहेका छन् मैनाली । उनी आज पनि भण्डारीको आलोचना गरेर थाक्दैनन् ।

हामीसँगको कुराकानीमा मैनालीले नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई मदन भण्डारीले भड्खालोमा हालेको आरोप मात्रै लगाएनन्, बाह्य शक्तिले उनलाई काँधमा बोकेर आफूलाई पार्टीको सत्ताबाट गलहत्याएको दाबी पनि गरे ।

दुई कम्युनिष्ट योद्धाहरुको सम्बन्धका उतारचढाव कस्ता थिए ? मैनालीकै शब्दमा सुनौं :

मदनसँग मेरो पहिलो भेट भएको २०३४ सालतिर हो । म २०३३ सालको चैतमा जेल ब्रेक गरेर निस्किएँ । बाहिर केही साथीहरुले मुक्तीमोर्चा समूह निर्माण गरेर अगाडि बढाइरहेका थिए । त्यो समूहमा जीवराज आश्रित र मोदनाथ प्रश्रितपछिको नेता मदन भण्डारी थिए ।

खासमा भन्नुपर्दा उनी नेपालको राजनीतिक आन्दोलनमा संलग्न भएको २०३४/३५ सालतिर मात्रै हो । उनी पुष्पलालको पार्टीमा माथिल्लो कमिटीमा थिएनन् । मुक्तिमोर्चा आएपछि त्यसमा आवद्ध भए । हरिद्वारबाट अध्ययन सिध्याएपछि मोरङमा बसेर राजनीति गर्ने मनस्थिति उनको रहेछ । मुक्तिमोर्चा र हाम्रो कोअर्डिनेसन केन्द्र एकीकरण भएर नेकपा माले गठन भएपछि भण्डारी त्यसको केन्द्रीय सदस्य भएका हुन् । उनलाई पहिले मोरङ र पछि पूर्वाञ्चलकै जिम्मेवार बनाएर काम गरिएको हो । काम लगाउने सिलसिलामा नै २०३४ सालको कुनै महिनामा उनीसँग भेट भयो । अहिले ठ्याक्कै सम्झिन्न ।

२०३५ सालमा नेकपा मालेको पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलन मदन भण्डारीको कार्यक्षेत्रमा, उनी सेल्टर लिएकै गाउँमा भयो । सहकार्यका क्रममा मैले उनको प्रगतिशील साहित्यमा रुची रहेको, कविता रचना गर्ने क्षमता रहेको थाहा पाएँ । पार्टीका आन्तरिक वैठकहरुमा मन्तव्य राख्दा उनको बोल्ने सीप र शैली राम्रो लागेको हो । तर विस्तार हामीबीच बैचारिक मतभेदहरु सुरु भए ।

माले बनेपछि मदन र मेरो पहिलो मतभेद चाहिँ जनमत संग्रहको विषयमा भएको हो । जनमत संग्रह घोषणाका बेला उनी पूर्वमा नै थिए । पार्टीको केन्द्रीय सदस्य मात्रै थिए त्यसबेला, पोलिटब्यूरोमा थिएनन् । पोलिटब्यूरोमा म, माधव नेपाल, जीवराज आश्रित र अमृत बोहोरा थियौं ।

२०३६ साल जेठ १० गते जनमतसंग्रहको घोषणा भएपछि जेठको तेस्रो हप्तातिर रुपन्देहीको सितापुरमा मालेको पोलिटब्यूरो वैठक बस्यौं । त्यसमा अमृत बोहोरा आउन सक्नुभएन । बाँकी तीनजना थियौं । जनमत संग्रहलाई उपयोग गरौं भन्ने पक्षमा म थिएँ । जनतालाई व्यवस्था रोज्ने विकल्प दिनु भनेको राजा पछि हट्नु हो र यसलाई सकारात्मक मान्नुपर्छ भन्ने मेरो धारणा थियो । तर सुर्यबहादुर थापाको सरकारले पञ्चायत जिताउन सत्ता र शक्तिको दुरुपयोग गर्ने खतरा भएकाले पञ्चायतविरोधि आन्दोलनलाई पनि सँगसँगै अगाडि बढाऔं भन्ने प्रस्ताव मैले राखे ।

मलाई वास्तवमा उठ्नै नसक्ने गरी ढाल्न खोजेका थिए मदन भण्डारीले । मैले नैतिकताका आधारमा दिएको राजीनामा मदन, माधवहरुलाई स्वीकार्य भएन । मैले कसैको छोरी बुहारी तानेको थिइनँ । दुई पैसा हिनामिना गरेको थिइनँ । त्यसैले केही नपाएर मलाई अनुशासन उल्लंघनको आरोप लगाएका थिए मदन भण्डारीहरुले ।

सुरुमा मेरो प्रस्ताव सहजै पास भयो । त्यसपछि माइन्युटिङ गर्न र पर्चा लेख्न म सीतापुरमै सेल्टरमा गएँ । जीवराज र माधव नेपाल चाहिँ बामदेवको ससुराली गाउँतिर साथीभाइ भेट्न भनेर जानुभयो । फर्केर आउँदा मसालको पर्चा भेट्नुभएछ, जसमा जनमतसंग्रह धोका हो भनेर यसको विरोधमा लेखिएको थियो । त्यो पर्चा पढेपछि उहाँहरुको मन बदलिएछ । त्यसपछि आएर जनमत संग्रह स्वीकार गर्न नहुने अडान लिनुभयो । धेरै बहस भएपछि उहाँहरु दुईजना एकातिर र म अर्कोतिर भयौं । म अल्पमतमा परेपछि उहाँहरुले जनमतसंग्रह बहिष्कारको नीति पास गराउनुभयो । यद्यपि, मैले नोट अफ डिसेन्ट लेखिनँ ।

झापा विद्रोहबाट आएका साथीहरुमा संकीर्ण उग्रवामपन्थि सोच र अन्धानुकरणको रोग थियो नै । मेरै नेतृत्वमा त्यस्ता सोचहरुलाई हटाउँदै नेपालको विशेषता आधारमा माक्र्सवाद प्रयोग गर्ने कुरालाई अगाडि बढाएको थिएँ । म अल्पमतमा परेपछि बहुमतको निर्णय मानेर काम गरेँ । तर, ३६ सालको माघ–फागुनमा परिस्थितिमा बदलाव आयो । मेरो प्रस्तावमा पार्टीले पुरानो निर्णय उल्टाएर जनमतसंग्रहलाई उपयोग गर्ने नयाँ निर्णय एकमतले लियो । तर, यो निर्णयमा पार्टी टक्न सकेन ।

२०३७ साल वैशाखको पहिलो साता मकवानपुरमा पार्टीको विस्तारित केन्द्रीय समिति वैठक बस्यो । त्यसमा मेरो प्रस्ताव अल्पमतमा पर्यो । मतदानका क्रममा बहुदलका पक्षमा अभियान चलाउँ, निलोमा मतदान गरौं भन्ने मेरो प्रस्ताव थियो । तर संकिर्ण साथीहरु एकजुट भएर बहिष्कारको निर्णय गराए । यसको अगूवाइ मोदनाथ प्रश्रितले गरेका थिए भने माधव नेपाल मुख्य सहयोगी थिए । मुक्तिमोर्चाबाट आएका मदन भण्डारीलगायत सबै बहिष्कारको पक्षमा उभिए ।

एउटा संयोग के भने त्यसबेला दक्षिणको सरकार नेपालमा निर्दललाई नै जिताउने पक्षमा रहेछ । यदि बहुदलले जितेको खण्डमा राजा र आन्दोलनकारी मिल्छन्, अनि आफूले खेलकुद गर्न पाइँदैन भन्ने दक्षिणी राष्ट्रले सोचेको थियो । उसले यस्तो नीति लिनु र हाम्रो पार्टीले बहिष्कारको पक्षमा निर्णय गर्नु संयोग हो कि संयोजन भन्ने प्रश्न इतिहासलाई नै छोडौं । कुनै दिन पुष्टि होला । जे होस,पार्टीमा मेरो पकड कमजोर बन्न थालेको पनि त्यही बेलादेखि हो ।

त्यसयता विभिन्न विषयमा मदन भण्डारी र मबीच अन्तरविरोधहरु भए । जस्तो कि राजाले अघि बढाएको शान्ति क्षेत्रको प्रस्तावमा हाम्रो फरक विचारहरु थिए । म शान्तिक्षेत्र प्रस्तावको पूरा विरोध नगरौं भन्नेमा थिएँ । मदन भण्डारीले चाहिँ शान्तिक्षेत्रको बहानामा राजाले आन्दोलन दवाउने रणनीति लिन सक्छन् भनेर यसको विपक्षमा उभिनुपर्ने अडान लिए ।

पार्टीको कार्यनीतिक सवालमा हामीबीच गहिरो विमति थियो । २०३६ सालको भदौमा सिराहमा भएको चौंथो महाधिवेशनमा निर्दलीय व्यवस्थालाई आन्दोलनद्वारा उल्टाउनका निम्ति वाममोर्चा बनाउने र कांग्रेससँग पनि सहकार्य गर्ने प्रस्ताव गरेको थिएँ । तर, साथीहरुले मेरो प्रस्तावलाई कांग्रेसपरस्त र पूँजिवादी बुर्जुवा करार गरिदिए ।

२०३९ सालमा भएको बैठकमा मेरो विपक्षमा वामदेव गौतमले मसाल पार्टीको जस्तो देशभक्त जनताबीच सहकार्यमार्फत पूँजिवादी बुर्जुवा गणतन्त्रको स्थापनाका निम्ति आन्दोलन गर्नुपर्ने कार्यनीति अघि सारे । बामदेवको कार्यनीति बहुमतले पारित भयो र म अल्ममतमा परेँ । त्यसपछि मैले राजीनामा दिने निर्णय गरेँ । राजीनामा लेखेर माधव नेपालको हातमा थमाएँ पनि । तर, त्यो राजीनामा स्वीकृत गर्नुको साटो च्यातेर फाल्ने काम भयो अनि मलाई कारबाही गरेर हटाउने निर्णय पार्टीले गर्यो । अनुशासन उल्लंघन गरेको हावादारी आरोपमा मलाई महासचिवबाट मात्र नभएर केन्द्रीय कमिटीबाटै हटाइयो ।

तर पछि केपी ओलीको नेतृत्वमा एउटा आयोग बन्यो र त्यसले ममाथि गरिएको कारवाही गलत भएको ठहर गर्यो । महासचिवबाट हटाइनु जाय भए पछि केन्द्रीय समिति र पोलिटब्यूरोबाट हटाइनु अनुपयुक्त रहेको ठहर आयोगले गरेको थियो । त्यसपछि म पोलिटब्यूरोमा पुन:स्थापित भएँ ।

वामदेवको कार्यनीतिको वास्तवमा कुनै पनि वैचारिक जग थिएन । केवल नेकपा मसालको अन्ध नक्कल गरिएको थियो, जसको हावा फुस्किन समय लागेन । मसाल आफैं बुर्जुवा गणतन्त्रको कार्यनीतिबाट पछि हटेपछि वामदेवको विचल्ली भयो । उनी हतप्रभ भए । एउटा रुख ढल्दा त्यसमा चढेका बाँदरको जे हाल हुन्छ त्यही भयो ।

त्यसबेला दुई पात्र माधव नेपाल र मदन भण्डारी कार्यनीतिविहिन थिए । उनीहरुले न आफ्नो कार्यनीति ल्याए न मेरो वा वामदेवको कार्यनीतिलाई समर्थन गरे । अन्ततः महाधिवेशनले कुनै कार्यनीति बनाउन सकेन । मेरो कार्यनीति पराजित भयो । सरकारका गलत कुराको विरोध गर्ने र संघर्ष जारी राख्ने भन्ने निर्णय पार्टीले गर्यो ।

२०४६ सालमा भएको महाधिवेशनले भने एमालेलाई मेरै लाइनमा पुर्‍यायो । उक्त महाधिवेशनमा बहुदलिय प्रजातन्त्रका लागि संघर्ष गर्ने राजनीतिक प्रस्ताव मदन भण्डारीले अघि सारे । उनी महासचिवमा निर्वाचित पनि भए । तर, पहिले मेरो कार्यनीति फेल गराएकोमा उनीहरुले कुनै प्रायश्चित गरेनन् ।

मलाई वास्तवमा उठ्नै नसक्ने गरी ढाल्न खोजेका थिए मदन भण्डारीले । मैले नैतिकताका आधारमा दिएको राजीनामा मदन, माधवहरुलाई स्वीकार्य भएन । मैले कसैको छोरी बुहारी तानेको थिइनँ । दुई पैसा हिनामिना गरेको थिइनँ । त्यसैले केही नपाएर मलाई अनुशासन उल्लंघनको आरोप लगाएका थिए मदन भण्डारीहरुले ।

नेकपा मालेमा छँदा मैले लिएको ओरियन्टेसन नेपालमुखी देशभक्तिपूर्ण रहेकाले बाह्य शक्तिका लागि म कमर्फटेबल थिईंन । त्यसैले बाह्य शक्तिसँग तादाम्यता भएर नै मलाई ढाल्ने योजना बनेको हुनुपर्छ । हाम्रो पार्टीका नेताहरु बाह्य शक्तिबाट प्रभावित थिए । त्यो शक्तिसँग मदन भण्डारीको सिधा सम्बन्ध कस्तो थियो मलाई थाहा छैन, तर परिस्थितिले के देखाउँछ भने विदेशी मुलुकको रणनीतिअनुसार उनले काम गरे ।

तर पछि केपी ओलीको नेतृत्वमा एउटा आयोग बन्यो र त्यसले ममाथि गरिएको कारवाही गलत भएको ठहर गर्यो । महासचिवबाट हटाइनु जाय भए पछि केन्द्रीय समिति र पोलिटब्यूरोबाट हटाइनु अनुपयुक्त रहेको ठहर आयोगले गरेको थियो । त्यसपछि म पोलिटब्यूरोमा पुन:स्थापित भएँ ।

अब प्रस्तुत छः मैनालीसँग गरिएको सवालजवाफ :

तपाईंको आशय मदन भण्डारी भारतपरस्त नेता थिए भन्ने हो ?

उनीबाट गल्ति भएको हुन सक्छ । माधव नेपाल, मदन भण्डारीहरूले पहिले गलत सोच लिएको हुन सक्छ । ०४६ सालमा त त्यो कुरालाई आफैं उल्टाए नि । वाममोर्चा बनाउने र कांग्रेससँग सहकार्य गर्ने बाटोमै आए नि । तर, उनीहरुले पहिले लिएको गलत अडानप्रति आत्मालोचना किन गरेनन् ? पहिले यदि नबुझेर त्यस्तो अडान लिएको भए आत्मालोचना गर्नुपर्थ्याे । तर, उनीहरुले गरेनन् । यसको अर्थ उनीहरुले आफ्नो मनोज्ञानले मात्रै मेरो प्रस्तावको विरोध गरेका थिएनन् । उनीहरुमा बाह्य प्रभाव थियो ।

तर, तपाईंले भनेजस्तो मदन भण्डारीमा बाह्य प्रभाव थियो भन्ने त कुनै पनि तथ्य–प्रमाणले पुष्टि गर्दैनन् । आफ्ना विरोधिजति सबैलाई भारतपरस्त देख्ने तपाईंको मनोरोग मात्रै हो कि ?

यसमा म स्पष्ट छु । बाह्य शत्तिको प्रभाव कोबाट आयो, तर नेकपा मालेमा आएकै हो । हिजोको मुक्तिमोर्चामा काम गर्ने मान्छे र कोअर्डिनेसन केन्द्रमा काम गर्ने नेताकै माध्यमबाट त्यो अगाडि बढ्यो । कसले अगूवाइ गर्यो त्यो चाहिँ विश्लेषणको पाटो हो र मदन भण्डारी बाहक बने त्यसको । उनले त्यसवापत लाभ पनि उठाएकै हुन् । मजस्तो स्थापित नेतालाई पन्छाएर उनी पार्टीको शक्तिमा स्थापित भए ।

अर्को महत्वपूर्ण पाटो चाहिँ के हो भने आफूलाई बोकेर शक्तिमा पुर्‍याइदिने बाह्य शक्तिलाई उनले गुन तिर्न भने खोजेनन् । उनले महाकाली सन्धीलाई राष्ट्रघाति भनेर विरोध नै गरे । त्यो उनको राष्ट्रभक्ति थियो । सही अडान थियो । तर, आफैंले बोकेको नेताले नै महाकाली सन्धीको विरोध गरेपछि अन्ततः त्यही बाह्य शक्तिले दासढुंगा दुर्घटना रचेको मेरो निस्कर्ष छ ।

तपाईंको विचारमा दक्षिणको शक्तिले नै मदन भण्डारीको योजनाबद्ध हत्या गरेको हो ?

बिल्कुल त्यही हो । जसले एउटा नौसिखिया मान्छेलाई नेता बनायो, उसले नै आफूले भनेको नमानेपछि यो घटना गराइएको हनुपर्छ ।

नौसिखिया भन्नाले ?

राजनीतिमा नयाँ–सिकारु भनेको । उनी हामीभन्दा धेरै पछाडि आएका नेता हुन् । उनी मुक्तीमोर्चामा केन्द्रीय सदस्य समेत थिएनन् । पुष्पलालको पार्टीमा सांस्कृतिक संघको केन्द्रीय सदस्य थिए जसको महासचिव मोदनाथ प्रश्रित थिए । उनी वास्तवमा कम्युनिष्ट आन्दोलनमा ०३४ सालदेखि मात्रै आन्दोलनकर्मी भएर लागेका हुन् । उनी नौसिखिया नै थिए । उनलाई बाह्य शक्तिले उचालेरै महासचिव बनाइदिएको हो ।

यस्तो आरोप लगाउन तपाईंसँग कुनै ठोस आधार–प्रमाण छ कि पूर्वाग्रही अनुमान मात्रै हो ?

अनुमान होइन, यो मेरो राजनीतिक विश्लेषण हो । मैले मदन भण्डारीलाई नराम्रो मात्रै भनेको छैन । जसले उनलाई महासचिव बन्न मद्दत गर्यो, उसको नेपाल विरोधि नीतिको विरोधमा उभिनु त मदन भण्डारीको राम्रो पक्ष हो नि । उनको यो राष्ट्रभक्तिको म अहिले पनि प्रशंसा गर्छु । कुनै एउटा शक्तिबाट लाभान्वित भएर पद लिए पनि त्यो शक्तिले भनेको नमानेपछि उसले बदला लिने काम त गर्छ नि । त्यस्तै भएको हो ।

भनेपछि, मदन भण्डारीले बाह्य शक्तिको षडयन्त्र बुझ्न नसकेका हुन् ?

उनले बाह्य दबाबलाई कसरी हुन्छ छल्न सक्नुपथ्र्यो । सर्प पनि मर्ने र लाठी पनि नभाँचिने गरी बुद्धिमतापूर्ण तरिकाले काम गर्न उनले जानेनन् । उनी राजनीतिमा नौसिखिया नै थिएन नि त । त्यसैले जुन शक्तिले उनलाई उचाल्यो उसैले समाप्त पनि पार्यो । म दासढुंगा हत्याकाण्डको घोर निन्दा गर्छु, तर मदन भण्डारीले बाह्य शक्तिले दिएको लाभ ग्रहण गरेको कारणले नै यो नतिजा आएको हो ।

त्यो स्वभाविक दुर्घटना होइन । भोलिपल्टै म आफैं गएर दुर्घटनास्थल हेरेँ । त्यो रचिएको काण्ड भन्ने स्पष्टै छ । यद्यपि, यसमा मसित कुनै खुफिया जानकारी चाहिँ छैन ।

तपाईंको शब्दमा नौसिखिया नै भए पनि मदन भण्डारीले जनताको बहुदलीय जस्तो सिद्धान्त ल्याएर पार्टी पंतिको विश्वास जित्नु, अनि २०४६ सालको चुनावमा कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई हराउनु चानचुने सफलता त होइन नि ?

उनको वक्तृत्व कला राम्रो थियो । आफ्नो गलत कुरालाई पनि सही भनेर भ्रम छर्न सक्ने खुबी थियो । त्यही प्राविधिक खुबीले गर्दा उहाँले पार्टी पंतिको विश्वास जित्न सफल भए । त्योभन्दा महत्वपूर्ण, मैले अघि नै भनेँ, कि बाह्य शक्तिले उनलाई हात दिए ।

मदन भण्डारीको जबज ल्याउँदा तपाईंले निकै आलोचना गर्नुभयो, आखिर तपाईंसहित नेपालका सबै कम्युनिष्ट आज जबजकै बाटोमा हिँडिरहेको यथार्थलाई नकार्न सक्नुहुन्छ ?

जबज भनेको वास्तवमा कम्युनिष्ट सिद्धान्त नै होइन । नेपालमा २०४६ सालको परिवर्तन हुँदा सोभियत संघको विघटन भएको अवस्था थियो । समाजवादी मुलुकहरु धमाधम ढलिरहेका थिए । विश्व्यापीरुपमा मार्क्सवाद र समाजवादमाथि साम्राज्यवादले तीव्र राजनीतिक प्रहार गरिरहेको बेला भण्डारीले मार्क्सवाद छोडेका हुन् । जनताको बहुदलीय जनवाद भनेको मार्क्सवादी शब्दावलीमा प्रजातान्त्रिक समावाद हो ।

जे भए पनि एउटा मौलिक सोच र कार्यक्रम त मदन भण्डारीले ल्याएकै हुन् नि ?

केको मौलिक हुन्थ्यो ? युरोपमा पराजित भएको थोत्रो सिद्धान्तको अन्धनक्कल हो यो । कसरी मदन भण्डारीले युरोकम्युनिज्मको डकुमेन्ट पढेर त्यसबाट अनुकरण गरे भन्ने साक्षी प्रमाण अहिले पनि जिवित छन् । जसले उहाँलाई युरोकम्युनिष्टका दस्तावेज दिए, उनीहरुले आवश्यक पर्दा सार्वजनिक गर्न सक्छन् । युरोपमा चुनावकै माध्यमबाट समाजबाद ल्याउन सकिन्छ भन्ने कम्युनिष्ट मान्यता थियो । बहुमतको सरकार, अल्पमतको प्रतिपक्ष भन्ने सिद्धान्त मदन भण्डारीले युरोकम्युनिज्मबाटै साभार गरेका हुन् । तर, युरोपमा यो सिद्धान्त १० वर्ष पनि टिकेन । अहिले युरोकम्युनिज्मको नामोनिसान छैन । मदन भण्डारीले पनि यही माध्यमबाट नेपालमा जनवाद, समाजवाद, साम्यवाद आउँछ भनेका छन्, जुन मार्क्सवादसँग मेल खाँदैन ।

तर, तपाईं पनि त आजका दिनसम्म ‘बहुमतको सरकार, अल्पमतको प्रतिपक्ष’ प्रणालीमै हुनुहुन्छ नि होइन र ?

हो, नेपालको राजनीति केही समय संसदीय प्रणालीबाटै अगाडि बढ्ने अवस्था छ । यसरी हेर्दा मदन भण्डारीको जबज तत्कालको निम्ति उपयोगी देखिन्छ । कार्यनीतिकरुपमा संसदीय प्रणालीलाई तत्काल उपयोग गर्ने कुरा मार्क्सवादसम्मत नै हो । तर यसलाई नै रणनीतिक सिद्धान्तका रुपमा अपनाउन सकिँदैन । मेरो विरोध जबजकै माध्यमबाट समाजवाद, साम्यवादमा पुग्न सकिन्छ भन्ने भण्डारीको सोचमाथि हो । यस्तो विल्कुल अमार्क्सवादी हुन्छ । तर मदन भण्डारीले यो कुरा पटक्कै मानेनन् । उनले जबजलाई रणनीतिक सिद्धान्त नै बनाए । अहिले केपी ओली अध्यक्ष भएको पार्टीे यही बहुदलीय जनवादबाट साम्यवाद आउँछ भन्छ ।

त्यसो भए के अझै पनि क्रान्तिबाटै जनवाद ल्याउनुपर्छ भन्ने पक्षमा हुनुहुन्छ ?

जनवाद संसदीय प्रतिस्पर्धाबाट आउँदैन । यसका लागि जनताले बल प्रयोग नगरी हुन्न भन्ने मुख्य मेरो मान्यता हो । नत्र जनवादी सत्ता स्थापना सम्भव छैन । ठ्याक्कै चीनमा जस्तो नेपालमा नहोला । तर, जनताको बल प्रयोग वा क्रान्ति बेगर जनवाद आउँदैन ।

बल प्रयोग भनेको चाहिँ कस्तो ? सशस्त्र युद्ध नै हो कि सामान्य सडक आन्दोलन ?

सशस्त्र वा निशस्त्र भन्दा पनि जनताबाट बल प्रयोग हुनुपर्यो । झापामा आन्दोलनपछि मैले नै भनेको थिएँ, नेपालमा बलप्रयोगको रुपमा जनआन्दाेलन, चाहे जनविद्रोह वा अल्पकालीन सशस्त्र विद्रोह हुन सक्ला । चीनको जस्तो दिर्घकालिन जनयुद्ध चाहिँ नेपालमा हुन सक्दैन । झापा विद्रोहपछि हामीले समिक्षा गर्दा बलप्रयोगको रुप फरक हुन्छ, तर बिना बलप्रयोग पुरानो सत्ताको गर्भबाट नयाँ सत्ता जन्मिँदैन भन्ने निश्कर्ष निकालेका हौं । नयाँ सत्ता भनेको जनगणतन्त्र हो ।

संक्षेपमा भन्दा जबजमार्फत एमालेलाई मदन भण्डारीले बुर्जुवाकरण गर्नुभयो भन्ने तपाईंको आशय हो ?

बिल्कुल सही । त्यसमा कुनै शंकै छैन । उनी राजनीतिको मामलामा मार्क्सवादबाट च्यूत भए । स्खलित भए । उनले अरु धेरै मार्क्सवादी कुरा गरेका होलान् । तर मुख्य राजनीतिलाई हेर्ने दृटिष्कोण चाहिँ मार्क्सवादी भएन । राजनीति वर्गीय कुरा हो भन्छ मार्क्सवादले । शान्तिपूर्वकक सरकार बदल्न सकिन्छ तर सत्ता बदल्न सकिन्न । सुत्केरी स्याहार्नलाई धाइआमा चाहिएजस्तै सत्ता बदल्न जनताको बलप्रयोग आवश्यक पर्छ । तसर्थ यो राजनीतिक मामलामा मदन भण्डारी मार्क्सवादबाट स्खलित भए । त्यो स्खलन भनेको पूँजीवाद हो । पूँजिवाद पनि सक्कली होइन नक्कली पूँजिवाद ।

४६ सालपछिको पहिलो आम निर्वाचनमा लोकप्रिय प्रधानमन्त्रीलाई हराउनुमा उहाँको केही प्रतिभा र क्षमता त देख्नुहुन्छ होला नि ?

त्यसबेला जनमत नै वामपन्थीको पक्षमा थियो । म त वास्तवमा कृष्णप्रसाद भट्टराइलाई चुनाव जिताउनुनपर्छ भन्ने पक्षमा थिएँ । उनी र गणेशमान अलि बढी कम्युनिष्टसँग सहकार्य गर्ने नीतिका पक्षधर भएकाले भट्टराईको विरोधमा नजाउँ भनेको हुँ । तर राजनीतिक विश्लेषण नगर्ने एउटा भिडले मदनलाई भट्टराईसँग भिडाइदियो ।

कांग्रेसभित्र गिरिजा पनि भट्टराईविरुद्ध थिए । त्यो पक्षसँग मिलेर एमालेले भट्टराईलाई हराएको हो । थोडी एमालेले मात्रै हराएको हो र ? गिरिजा उनलाई हराउन सक्रिय भए । यो नतिजा नेपालको राजनीतिका निम्ति हानिकारक भयो । कृष्णप्रसाद आएको भए राजनीति यस्तो भ्रष्ट र आचरणहीन हुने थिएन । पूँजिवादी प्रजातन्त्र यति चाँडो विकृत हुने थिएन । उत्साहित फ्यानहरुको पछि लागेर मदन भट्टराइको विरुद्ध उठे । यसले देशलाई ठूलो नोक्सानी भयो । म कुनै बहादुरी ठान्दिनँ । त्यसलाई त नासमझी ठान्छु । उनले देशको मर्मलाई बुझेनन् । कृष्णप्रसाद आएर नेतृत्वको भए राजनीतिमा जुन गिरिजा आएपछि गन्दा खेल भयो, भ्रष्टाचार नांगो ढंगले भयो, त्यो हुने थिएन होला । सम्भवत माओवादीले ५२ सालमा विद्रोह गरेर जानुपर्ने हुँदैन थियो । नौसिखिया मदन भण्डारीको निर्णयले देशलाई नै गलत दिशामा लग्यो ।

एमालेले मदन भण्डारीलाई जननेता भन्नु गलत हो त्यसो भए ?

यो उनीहरुको कुरा हो । मदन भण्डारीको एउटा पक्षलाई अहिले पनि महत्व दिन्छु । जतिसुकै बाह्य शक्तिले उचाले पनि महाकाली सन्धीलाई उनले साथ दिएनन् । देशभक्तीपूर्ण अडान लिए । मृत्यूपर्यन्त देशभक्त नै रहे । तर उनका उत्तराधिकार भन्नेहरु उनको बाटोमा हिँडेनन् । न केपी ओली न माधव नेपाल । जे कुराको निम्ति मदन भण्डारी मारिए, माधव नेपाल, केपी ओलीले त्यसैलाई साथ दिए ।

मदन भण्डारी जिवित रहेको भए राजनीति धेरै फरक हुन्थ्यो भन्छन् नि कतिपयले, तपाईंलाई कस्तो लाग्छ ?

केही फरक हुन हुँदैनथ्यो । कि त उनले आफ्नो गल्ति सच्याउनुपथ्र्यो । जबजलाई कार्यनीतिकरुपमा लिएर माक्र्सवादी ढंगले अगाडि जाने हिम्मत भएको भए एमालेको बुर्जुवाकरण रोक्न सकिन्थ्यो । जबजलाई नै निरन्तरता दिएर मात्रामा परिवर्तन आउन सक्थ्यो होला, तर चरित्र र गुणमा परिवर्तन आउने थिएन । उनले लिएको बाटो नै विकृतिकरण, स्खलनको बाटो हो । विदेशी सिद्धान्तको अन्धनक्कल गर्ने उनी हुन् । बदल्न पनि उनलाई सजिलो हुन्थ्यो । तर, उनका पछुवाले सही वा गलत भए पनि त्यसलाई क्रिटिकल रुपमा हेर्नै सक्दैनन् । दोस्रो तेस्रो पिँढीकाले गलत कुरालाई अघि बढाउने बाहेक घटाउन कामै गर्दैनन् ।

तपाईं आफ्नो राजनीतिक जीवनको उत्तरार्धमा  हुनुहुन्छ । अझै पनि क्रान्तिको कुरा गर्दै हुनुहुन्छ । यो उमेरसम्म नगरेको क्रान्ति अब कहिले गर्नुहोला ? अनि आफ्नो जीवनकालमा कार्यान्वयनमा ल्याउन नसकेको कुरालाई कागजी सिद्धान्त मात्र बनाएर के उपलब्धी हासिल हुन्छ ?

एउटा कुरा के हो भने हाम्रा आफ्नै मान्छेले आँगनमा फोहोर गरिदिए । यही फोहोर हटाउन मा र मजस्ता देशभक्तको पनि समय व्यतित भएको छ । यो फोहोरले जनता पनि प्रभावित छन् । कार्यकर्ता पनि प्रभावित छन् । लामो समय लिन्छ । त्यसैले मेरो जीवनकालमै जनवादी क्रान्ति हुन्छ भन्न सक्दिनँ ।